Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| 
         Et
        alibi[1]
        ad suffusionem hoc admirabile esse ait, et [289] illico visum restituere.
        Muris sanguinem, et Galli fel, et muliebre lac aequis ponderibus misce,
        et bene subactis utere. Probatum est enim et magnifice profuit.
        Lusciosis, Plinio[2]
        teste, fimum quoque Gallinaceorum rubrum duntaxat illinendum monstrant.
        Alii stercus albi Galli cum melle, et aceto oculis iniectum eorum lac{h}rimas
        sistere volunt. Archigenes, referente Galeno[3],
        ad cruentos, et sugillatos oculos candidum ovi instillatum prodesse
        asserit, atque amplius pura lana exceptum et superne impositum. Et
        rursus[4],
        eodem teste, sugillata in oculis ovi vitellus impositus discutit. Sunt
        qui mel misceant. Et rursus: ad haemalopes, et hyposphagmata, id est,
        cruentos, et sugil<l>atos oculos, statim a principio tum ad
        inflammationem, tum ad dolorem compescendum prodest ovi assi luteum cum
        vino impositum.  | 
      
         E
        Galeno  | 
    
| 
         Marcellus[5]
        fellis Gallinacei, vel Vulturini, quod longe magis prodesse putat,
        scrupulum[6],
        et mellis optimi unciam bene trita coniungi iubet, atque in pyxide
        cuprea haberi, et opportune ad inungendum uti: hoc nihil potentius
        caliginem relevare. Serenus[7]
        vero in simplici lympha macerat: ait enim: Fel quoque de Gallo mollitum simplice[8] lympha Exacuit puros dempta caligine visus.  | 
      
         Marcello
        Empirico Anche
        la bile di gallo ammorbidita con acqua pura e semplice Acuisce
        la vista degli occhi resi limpidi dopo averne rimosso l’offuscamento.  | 
    
| 
         In
        eodem felle, si Plinio[9]
        fidem adhibemus, alligato[10]
        vis est ad argema, et ad albugines ex aqua diluto: item ad suffusiones
        oculorum, maxime candidi Gallinacei: item alibi fimo similem fere vim
        ascribit, dum ait[11]:
        Fimum Gallinaceum duntaxat
        candidum oleo in vetere, corneisque pyxidibus adservant ad pupillarum
        albugines. Sanguinis
        Galli praeterea ad oculorum vitia usus est, quando, teste Constantino,
        eorum leucomata, et cicatrices cum aqua inunctus sanat. Sed Marcellus ad
        leucomata, et {hypophyses} <hypochyses>[12]
        
        Galli Gallinacei fel maxime albi ex aqua dilutum, et in unctione
        adhibitum laudat, et aciem oculorum confirmare testatur. Et alibi fimum
        Gallinaceum cum oleo veteri tenuissime tritum, et adpositum leucomata,
        et {hypophyses} <hypochyses> curare. Et Galenus[13]
        oculorum ulcera, et albugines felle Galli inungi iubet.  | 
      
         Se
        prestiamo fede a Plinio, nella stessa bile diluita in acqua e applicata
        con un bendaggio è insita un’efficacia contro le chiazze bianche
        della cornea e i leucomi  | 
    
| 
         Sanguinem
        tamen contra oculorum vitia insigni vi pollere docemur Valerii Apri
        exemplo, cui sanguinis Gallinacei beneficio visus quondam restitutus
        dicitur: uti prae caeteris ex tabella marmorea[14]
        Romae in Aesculapii templo in insula Tiberina inventa, et usque ad hanc
        diem referente Hieronymo Mercuriali[15]
        medicorum nostri aevi celeberrimo, apud Maphaeos conservata intelligere
        licet, in qua inter alia Graece leguntur, quae latina facta sic sonant:
        Valerio Apro[16],
        militi caeco oraculum reddidit Deus, veniret, et acciperet sanguinem ex
        Gallo albo admiscens mel et collyrium conficeret, et tribus diebus
        uteretur {sopra} <supra> oculos: et vidit, et venit, et gratias
        egit publice Deo. Plinius cum fimum russum Gallinaceum lusciosis illini
        dixisset[17],
        mox etiam subdit[18].
        Laudant
        et Gallinae fel, sed praecipue adipem contra pustulas in pupillis.  | 
      
         Veniamo
        tuttavia resi edotti dall’esempio di Valerio Apro che il sangue è
        dotato di una grande efficacia contro le affezioni oculari, e si dice
        che un giorno la vista gli venne restituita dall’effetto benefico del
        sangue di gallo: come è possibile desumere innanzitutto da una
        tavoletta votiva in marmo rinvenuta nel tempio di Esculapio  | 
    
| 
         Verum
        haud minorem nobis hae alites in aurium affectibus utilitatem praestant
        idque adipe suo potissimum, si, teste Galeno[19],
        ex aqua recipiatur in usum. Quin im<m>o Marcellus liquefactum, et
        tepide instillatum quodlibet aurium vitium sanare testatur. Alibi etiam
        Galenus adipem Gallinaceum item et Anserinum plurimum prodesse ait, si
        aqua auditorium meatum intraverit, mediocriter calidum infusum. Si
        purulentae fuerint aures Plinius[20]
        Gallinae adipem calidum infundi utiliter existimat. Sunt qui eundem
        adipem instillatum tepidum adversus difficultatem auditus laudant.
        Apollonius apud Galenum[21]
        (uti etiam Rasis) dolentibus auribus instillari liquefactum iubet. Quo
        loco Galenus: Gallinaceus,
        inquit, et Anserinus adeps,
        siquidem evacuatum corpus invenerint et humorem qui inflammatam
        afflictionem excitat non amplius influentem, duabus rationibus tum
        mitigandi, tum curandi profuerint. Si vero influente adhuc causa
        adhibeantur, affectioni quidem nihil auxiliantur, leniunt tamen doloris
        accessionem sine symptoma<te> quemadmodum etiam, si ob humorum
        acredinem mordacitas contingat. Kiranides adipem Galli liquefactum
        cum nardo ad dolores aurium etiam commendat, et contra nervorum
        passiones.  | 
      
         In
        verità questi volatili ci offrono un’utilità non minore nelle
        affezioni delle orecchie e soprattutto lo fanno grazie al loro grasso,
        se, come testimonia Galeno, viene usato con acqua. Anzi, Marcello
        garantisce che reso liquido e instillato tiepido guarisce qualunque
        affezione delle orecchie. In un altro punto anche Galeno dice che il
        grasso di pollo e parimenti quello di oca giova moltissimo versato
        tiepido qualora fosse entrata dell’acqua nel condotto uditivo. Plinio
        ritiene che è vantaggioso versare del grasso tiepido di gallina se le
        orecchie presentano del pus. Alcuni contro le difficoltà dell’udito
        lodano questo stesso grasso instillato tiepido. Apollonio Erofileo  | 
    
| 
         Sed
        ut obiter aliquid de huius adipis qualitate dicamus: scire licet medium
        esse inter Anserinum, et suillum, ut scriptum reliquit Galenus[22]:
        ait autem Anserinum ex his valentiorem esse, sed substitui aliquando
        Gallinaceum, Anserinum, suillum, caprinum adipem, quemvis in alterius
        absentis vicem: Gallinaceum tamen calidiorem, et sicciorem, quam suum,
        et teneriorem, et minimum terrestrem, idque magis etiam si e Gallinis {syvestribus}
        <silvestribus> fuerit, et tenuitatis ratione profundius penetrare.
        Eiusmodi adipes quomodo debeant curari, et reponi, docetur in vulgatis
        Nicolai Praepositi codicibus, his fere verbis: Animalium recens
        mactatorum adipes diligenter purga a pelliculis, et ollae novae
        figulinae impone, quae non supra dimidium impleatur: hanc opertam in
        aliud vas {calididimum} <calidissimum> (vel aqua fervida plenum,
        secundum alios) impone, et subinde quod liquatum fuerit, in aliud vas
        infunde, donec nihil amplius liquetur, et colatum in loco frigido repone.
        Sunt qui reposituri modicum
        salis adijciant.  | 
      
         Ma
        accennando per inciso alle caratteristiche di questo grasso, 
        bisogna sapere che si trova a metà strada tra quello d’oca e
        di maiale, come ha lasciato scritto Galeno: infatti dice che tra loro il
        migliore è quello d’oca, ma che talora il grasso di pollo, di oca, di
        maiale e di capra si sostituiscono indifferentemente l'un l'altro se uno
        non è disponibile: tuttavia quello di pollo è più caldo e più
        asciutto di quello di maiale, ed è più morbido e pochissimo terroso, e
        tanto più se proviene da galline selvatiche, e per la scarsa densità
        penetra più in profondità. In che modo bisogna prendersi cura e
        conservare questi grassi viene spiegato nei libri di pubblico dominio di
        Nicolaus Praepositus  | 
    
| 
         Praeter
        vero adipem, Gallinaceus alia quoque subministrat, quibus auribus
        medearis. Nam Avicenna apostema in aure calidum ovi vitellum curare
        refert: sin abscessus dolorem vehementem efficiant, [290] oleum ovorum
        statim sedabit, eorumque concoctionem promovebit, eosque aperiet.  | 
      
         Ma
        oltre al grasso un pollo fornisce anche altre cose con cui puoi curare
        le orecchie. Infatti Avicenna  | 
    
[1] Euporiston 3.16. (Aldrovandi)
[2] Naturalis historia XXIX,123: Fimum quoque gallinaceorum, dumtaxat rubrum, lusciosis inlini monstrant.
[3] De compositione medicamentorum secundum locos. (Aldrovandi)
[4] De compositione
    medicamentorum secundum locos liber 5, cap. 1. (Aldrovandi)
[5]
    De medicamentis empiricis, physicis ac rationalibus liber.
[6] Vedi Pesi e misure
.
[7] Liber medicinalis.
[8] Anche nel web e in Conrad Gessner si riscontra simplice, per cui non si procede a emendare con simplici. - Liber medicinalis - Oculorum dolori mitigando - Fel quoque de gallo mollitum simplice lympha | exacuit puros dempta caligine visus.
[9] Naturalis historia XXIX,123: Eadem vis est et in vulturino felle cum porri suco et melle exiguo, item in gallinacei felle ad argema et albugines ex aqua diluto, item suffusiones oculorum, maxime candidi gallinacei. Fimum quoque gallinaceorum, dumtaxat rubrum, lusciosis inlini monstrant.
[10] Da chi provenga alligato
    è difficile saperlo - potrebbe trattarsi di una fonte pliniana inusuale - e
    andrebbe tradotto con applicato con un bendaggio. Sta di fatto che
    sarebbe meglio illito, come afferma Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555) pag. 398
: Gallinaceo felli vis alligato (malim,
    illito: vel, ad caligationes, ut et aquilino sicut proxime dixerat) ad
    argema, et ad albugines ex aqua diluto, (aut supra forsan recte, hic vero
    pro diluto legendum aut saltem subintelligendum illito.) item ad suffusiones
    oculorum, maximi candidi gallinacei, Plinius. § Probabilmente la tortuosa
    disquisizione di Gessner – scatenata da un alligato non presente in
    Plinio, bensì in altre citazioni - è del tutto corretta, ma tradurla
    altrettanto correttamente e senza tortuosità richiederebbe una lunghissima
    meditazione, che oltretutto ci ripagherebbe assai poco dal punto di vista
    terapeutico. Già, è facile dirlo! Perché oggi - nel XXI secolo - abbiamo
    i trapianti di cornea, e la cataratta viene operata con esiti più che
    soddisfacenti!
[11] Naturalis historia
    XXIX,124: Laudant et gallinae fel et praecipue adipem contra pusulas in
    pupillis, nec scilicet eius rei gratia saginant. Adiuvat
    mirifice et ruptas oculorum tuniculas admixtis schisto et haematite
    lapidibus. Fimum quoque earum, dumtaxat candidum, in oleo vetere corneisque
    pyxidibus adservant ad pupillarum albugines. Qua in mentione significandum
    est pavones fimum suum resorbere tradi invidentes hominum utilitatibus.
[12]
    Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555)
    pag. 398
: Galli gallinacei, maxime albi, fel ex aqua dilutum, et inunctione
    adhibitum, leucomata oculorum et hypochyses sanat, et aciem luminum
    confirmat, Marcellus.
[13] Euporiston 2.49. (Aldrovandi)
[14] Inscriptiones Graecae, 14.96. (dal web)
[15] Artis gymnasticae libri sex. Aldrovandi dà come riferimento liber I, come è in effetti: Liber primus De Principiis medicinae cap. I.
[16] In latino aper, genitivo apri, significa cinghiale.
[17] Naturalis historia XXIX,123: Eadem vis est et in vulturino felle cum porri suco et melle exiguo, item in gallinacei felle ad argema et albugines ex aqua diluto, item suffusiones oculorum, maxime candidi gallinacei. Fimum quoque gallinaceorum, dumtaxat rubrum, lusciosis inlini monstrant.
[18] Naturalis historia XXIX,124: Laudant et gallinae fel et praecipue adipem contra pusulas in pupillis, nec scilicet eius rei gratia saginant.
[19] Euporiston 1.6. (Aldrovandi)
[20] Naturalis historia XXIX,139: Ventris gallinaceorum membrana, quae abici solet, inveterata et in vino trita auribus purulentis calida infunditur, gallinarum adeps.
[21] De compositione medicamentorum secundum locos. (Aldrovandi)
[22] De simplicibus 11 - De compositione medicamentorum secundum locos - Methodus medendi 14. (Aldrovandi)