Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Atque
Galenus[1]
aurium dolores ovi candido leniri asserit: et rursus: ad dolorem auris
ex inflammatione obortum, misceri ait opium muliebri lacti, et ovi
candido, quae ipsa etiam per se aurium inflammationibus profuisse
testatur. Et rursus: Ad
aurium nocumenta ex aqua, inquit,
ovi aquato, modo eodem, quo in oculorum inflammationibus uti ipso
consuevimus, praeparato utitor. Item pellis interior e ventriculo
Galli Gallinacei arefacta, tritaque ex vino, adiecto paululo opii,
medicamen auribus utilissimum facit, quod calefactum infusum
suppurationem earum expurgat, et sanat[2].
Idem Plinius[3]
attestatur, inquiens: Ventris Gallinaceorum membrana, quae abijci solet,
inveterata, et in vino trita, auribus purulentis calida infunditur<,
gallinarum adeps>. |
E
Galeno |
Si
lingua asperior reddita fuerit, adipe Gallinae inungere poteris, nam is
asperitatibus egregie medetur. Dentium dolores mitigat oleum ex ovis
illitum cum pinguedine Anseris. Galenus[4]
vero ad eundem dolorem ovorum putamina, sepiam, et oleum iubet misceri,
et coqui, donec tertia pars reliquatur, et tepidum ore contineri. Mirum
quod tradit Plinius[5]
de sedando dentium dolore: Ossiculis,
inquit, Gallinarum in pariete
servatis, fistula salva, {adacto} <tacto> dente, vel gingiva
scarificata, proiectoque ossiculo statim dolorem abire tradunt. Alibi[6]
etiam ubi cinerem putaminis in vino potum sanguinis eruptionibus mederi
dixisset, mox addit sic fieri et dentifricium: Dentifricium, inquit, praestat
cinis ex ovis sed non sine vino. Atqui Plinius in verbis iam
recitatis scribens, sic fit et
dentifricium, intelligere videtur[7],
non quasi id quoque cum vino fiat, ut medicamentum proxime ab eo
memoratum in vino bibendum contra sanguinis eruptiones, sed usto
similiter putamine, et absque membrana, ut de proximo remedio dixerat.
Si dentientium puerorum gingivae doleant, Aegineta[8]
adipe Gallinaceorum molliendas consulit. Kiranides cerebro Gallinarum
puerorum gingivas perfricari vult, ut dentes eorum absque dolore
nascantur. Labiorum rimas, si Marcello, et Plinio[9]
credimus, adeps Gallinaceus vel Anserinus impositus egregie curat. Alias[10]
vero uterque membranam putaminis detractam ovo sive crudo, sive decocto
ad eadem mala praedicant. Et Nicolaus Myrepsus[11]
mirabilem inde curam promittit. |
Se
la lingua sarà diventata un po’ ruvida, potrai ungerla con grasso di
gallina, infatti cura in modo egregio le rugosità. L’olio di uova
applicato con grasso d’oca mitiga i dolori dentari. Ma Galeno per lo
stesso dolore prescrive di mescolare gusci d’uovo, inchiostro di
seppia e olio, e di far cuocere fintanto che ne rimane un terzo, e di
tenerlo in bocca tiepido. È straordinario ciò che riferisce Plinio
circa la sedazione del dolore dentario. Egli dice: Riferiscono che il
dolore scompare immediatamente se si tocca il dente oppure se si incide
la gengiva con degli ossicini di gallina conservati in un muro con la
loro cavità midollare intatta, e se l’ossicino viene gettato via.
In un altro punto dopo aver detto che la cenere del guscio bevuta col
vino guarisce dalle emorragie, subito aggiunge che così si può fare
anche un dentifricio, dicendo: La cenere delle uova fornisce anche un
dentifricio, ma non senza vino. Eppure Plinio scrivendo nella frase
appena citata così si può fare anche un dentifricio, sembra
quasi voglia dire non che lo si può fare anche con il vino, come il
medicamento da lui appena citato da bere col vino contro le emorragie,
ma dopo aver incenerito allo stesso modo il guscio, e senza la membrana
testacea |
Tumorem
mammillae repelles agitato ovo cum vino quinquies copiosiore, eo liquore
madefactum linteum imponens: Ornithologus[12]
ex libro Germanico manuscripto. Ad tonsillarum inflammationes, et
anginas Galenus[13]
iusculo Gallinae hoedive utitur. Et rursus alibi[14]
ex Archigene describens fomentum, cuius vapor intra os recipiendus est,
ad gurguliones inflammatos, et tonsillas: Origanum,
inquit, et[15]
hyssopum, cum sufficienti aceto diligenter in olla fervefacito obturata:
operculum autem circa medium habeat foramen. Deinde arundinem ad foramen
operculi, ac os aegri adaptato, ac fomentum admittito. Si
vero os a fervore arundinis comburatur, ovum vacuum utrinque perforatum
aegri in ore contineant, et per ipsum arundo inseratur.
Kiranides ovum crudum ad ani rupturas adhibet ad inflammationes eiusdem
commendat, sed Dioscorides[16],
et Plinius, etsi diversimode, ovorum luteis utuntur. Ille enim ad
inflammationem, et condylomata sedis vitellum ovi cum meliloto utile
esse ait: hic vero generatim[17]
loquens: Sedis etiam vitiis, inquit,
utilia sunt ovorum lutea indurata
igni, ut calore quoque prosint. |
Dopo
aver sbattuto un uovo con una quantità di vino cinque volte maggiore
potrai far regredire un gonfiore al seno ponendoci sopra un tovagliolo
intriso con questo liquido: lo dice l’Ornitologo che l’ha desunto da
un libro tedesco manoscritto. Galeno si serve di un brodino di gallina o
di capretto contro le infiammazioni delle tonsille e della gola. E
ancora, in un altro trattato, descrivendo un fomento - un rimedio caldo
umido - tratto da Archigene |
Adeps
Gallinaceus recens laudatur a Rase, et Dioscoride[18]
ad dolorem matricis, et in eiusdem apostemate instar emplastri imponitur.
Vult autem Dioscorides, ut recens sit, et sine sale conditus. Nam
sale, inquit[19],
inveteratus et qui temporis spatio
acrimoniam concepit, vulvae inimicus est. Avicenna ad ulcera vulvae salubre pessarium ait fieri ex albumine
cum oleo ex alcanna. Mirabile remedium in {arthritidea} <arthritide
a> muliere quadam, et adhibetur in quovis loco, ubi iuncturae exeunt
(forte existunt[20])
Gallina bene habita quadrima, absinthio referta coquatur in tribus
situlis aquae ad duarum partium consumptionem. Hinc aeger foveatur, (vaporetur,
fiat stuffa[21])
bis quotidie donec liberetur, fricando semper ad inferiora. Legitur in
additionibus ad practicam Varignanae. |
Il
grasso fresco di pollo viene lodato da Razi |
Podagras
plurimum iuvare fimum recens appositum Marcellus, et Plinius[22]
volunt. Kiranides hepar Gallinae tritum, et cum hordei farina, et aqua
emplastri modo impositum eisdem prodesse scribit. Aëtius ova Gallinae
quatuor c{a}erato cuidam adijcit podagrico[23].
Pedum ulcera Gallinacei, vel
Columbini fimi cinis ex oleo impositus sanat, teste Marcello, sed
Plinius[24]
paulo aliter. Fimi Gallinacei, inquit,
cinis pedum exulcerationes sanat:
Columbini fimi cinis ex oleo. Alibi[25]
etiam fimum Gallinaceum cum oleo, et nitro clavos pedum sanare dixit. |
Plinio
e Marcello Empirico sono dell’avviso che l’applicazione di sterco
fresco giova moltissimo nei casi di gotta |
Atque
istaec tam de internorum, quam externorum corporis humani affectuum, qui
ab harum avium partibus, excretis, et ovis remedia habent, curatione
dicta sunto; videamus modo an nihil aliud praeter iam dicta medicis
Gallinacea istaec familia praestet, quod facere eam videbimus, si
diligentius cum veterum, tum recentiorum scripta revolvamus. Illis
itaque in primis Aëtius pulli Gallinacei pinguis ius adsorbendum dari
iubet postquam vomuerint, qui toxicum bibere. Quinim<m>o obscurus[26]
quidam hoc annotatum sese reperisse ait in margine codicis cuiusdam
Serapionis iuxta caput de urina, si ovi {albumem} <albumen> cum
vitello ponatur in matula alicuius, quem veneno infectum esse [291]
suspicio est, intra aliquot horas locus veneni in {hepate}
<hepati> demonstrabitur. |
E
tutto ciò per quanto riguarda la cura delle malattie sia interne che
esterne del corpo umano che traggono rimedio dalle parti del corpo,
dagli escrementi e dalle uova di questi volatili; diamo adesso uno
sguardo se per caso questa famiglia di gallinacei offre ai medici
qualcos’altro oltre a ciò che è già stato detto, e ci accorgeremo
che essi lo fanno se rileggiamo con maggior attenzione gli scritti di
autori sia antichi che più recenti. E così Ezio di Amida a coloro che
hanno bevuto un veleno prescrive di dare da bere, dopo aver vomitato,
innanzitutto un brodo di pollo grasso. Ma d’altra parte un autore
misconosciuto dice di aver trovato quanto segue in una annotazione a
margine di un codice di Serapione |
[1] De compositione medicamentorum secundum locos. (Aldrovandi)
[2] La citazione proviene da
Marcello Empirico, come puntualizza Conrad Gessner Historia Animalium
III (1555) pag. 397
: Galli gallinacei ex ventriculo interiore membrana,
quae proijci solet, arefacta tritaque ex vino, adiecto paulo opii, medicamen
auribus utilissimum facit, quod calefactum infusum suppurationem eius (earum)
expurgat et sanat, Marcellus. § Da notare che Aldrovandi ha modificato il
testo di Gessner: da ex ventriculo interiore membrana si passa a pellis
interior e ventriculo. Il significato è identico, ma Marcello voleva
dire che non è la membrana del gozzo, che è esterno all’addome, bensì
quella dello stomaco, che sta dentro alla pancia.
[3] Il riferimento di
Aldrovandi corrisponde al seguente brano di Plinio, ma ne omette il finale: gallinarum
adeps. Naturalis historia XXIX,139: Ventris gallinaceorum
membrana, quae abici solet, inveterata et in vino trita auribus purulentis
calida infunditur, gallinarum adeps. § Aldrovandi non ha controllato
direttamente il testo di Plinio e ha scopiazzato Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 397: Ventris gallinaceorum membrana quae
abiici solet, inveterata et in vino trita auribus purulentis calida
infunditur, Plin. § Il gallinarum adeps, messo da Plinio quasi come
postilla esplicativa di cosa sia la membrana che abitualmente si getta via,
è invece un ulteriore rimedio contro l’otite purulenta, e viene citata da
Gessner - avulsa dalla membrana quae abiici solet – alla pagina
precedente, cioè a pagina 396
: Gallinarum adeps auribus purulentis calida
infunditur, Plin. § Certo è che i testi di Plinio potrebbero essere
abbondantemente utilizzati per confezionare i rebus della Settimana
Enigmistica! - Siccome Aldrovandi, a differenza di Gessner, non citerà
l’impiego anche del gallinarum adeps per le otiti purulente, si
emenda il testo in accordo con quello di Plinio.
[4] Euporiston 3.187. (Aldrovandi)
[5] Naturalis historia
XXX,26: Ossiculi gallinarum in pariete servati fistula salva tacto dente vel
gingiva scariphata proiectoque ossiculo statim dolorem abire tradunt, [...].
§ L’errore adacto invece di tacto è dedotto, ovviamente,
da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 396: Ossiculis
gallinarum in pariete servatis, fistula salva, adacto dente, vel gingiva
scarificata, proiectoque ossiculo, statim dolorem abire tradunt, Plinius.
[6] Naturalis historia
XXIX,46: Membrana putamini detracta sive crudo sive cocto labrorum fissuris
medetur, putaminis cinis in vino potus sanguinis eruptionibus. Comburi sine
membrana oportet. Sic fit et
dentifricium.
[7] Queste considerazioni che
Aldrovandi ci propina come sue, non lo sono affatto. Non si capisce se sono
tutte quante derivate da Sereno Sammonico oppure se appartengono in parte
a Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 450
: Dentifricium
praestat cinis ex ovis, sed non sine vino, Serenus. atqui Plinius in verbis
iam recitatis scribens, Sic fit et dentifricium, intelligere videtur,
non quasi
id quoque cum vino fiat, ut medicamentum proxime ab eo memoratum in vino
bibendum contra sanguinis eruptiones: sed usto similiter putamine, et absque
membrana ut de proximo remedio dixerat.
[8] Epitomês iatrikês
biblía eptá - Totius rei medicae libri VII per Janum Cornarium ...
latina lingua conscripti, J. Hervagius, Basel 1556.
[9] Naturalis historia XXX,27: Linguae ulcera et labrorum hirundines in mulso decoctae sanant, adeps anseris aut gallinae rimas, oesypum cum galla, araneorum telae candidae et quae in trabibus parvae texuntur.
[10] Naturalis historia XXIX,46: Membrana putamini detracta sive crudo sive cocto labrorum fissuris medetur, putaminis cinis in vino potus sanguinis eruptionibus.
[11] Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto.
[12]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 441.
[13] Euporiston 2.15. (Aldrovandi)
[14] De compositione medicamentorum secundum locos. (Aldrovandi)
[15] Bisognerebbe
scartabellare il testo di Galeno per poter confrontare l’et di
Aldrovandi con l’aut di Gessner Historia Animalium III
(1555) pag. 445: Origanum (inquit) aut hyssopum, cum sufficienti aceto
diligenter in olla fervefacito obturata. operculum autem circa medium habeat
foramen. deinde harundinem ad foramen operculi ac os aegri adaptato, ac
fomentum admittito. § È palese che et/aut sono in grado di
determinare la composizione di un medicamento.
[16] Edizione di Jean Ruel,
liber II, cap. 54 – Ovi natura:
inassatum sedis inflammationibus prodest, cum croco, et rosaceo: et
condylomatis, cum meliloto. § La ricetta di Dioscoride è quindi un po’
diversa. Dell’errata citazione di Aldrovandi è colpevole Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 447
: Dioscorides quidem vitellum cum meliloto
utilem esse scribit ad inflammationes sedis et condylomata. – Ma
Aldrovandi si permette di restringere l’azione terapeutica ai soli
condilomi anali o perianali che siano, escludendo quelli in sede genitale.
[17] Non è vero, Plinio non sta parlando in senso generale delle uova, oppure dell’uovo preso nella sua totalità. Plinio sta parlando di lutea, come dimostra l’apertura del paragrafo 42 Lutea ovorum [...] e il contenuto dei successivi paragrafi sino al paragrafo ora citato da Aldrovandi, dove giustamente egli aggiunge ovorum lutea: Naturalis historia XXIX,45: Utilia sunt et cervicis doloribus cum anserino adipe, sedis etiam vitiis indurata igni, ut calore quoque prosint, et condylomatis cum rosaceo; item ambustis durata in aqua, mox in pruna putaminibus exustis, tum lutea ex rosaceo inlinuntur.
[18] Edizione di Jean Ruel,
liber II, cap. 86 – De Adipis
ratione: Adeps anserinus aut gallinaceus recens et sine sale conditus,
ad vulvae vitia proficit. § Ogni tanto Aldrovandi ama le stringature,
plagiando così le fonti: Dioscoride dice solamente che il grasso non serve
per i dolori, ma per le malattie della vulva. È Razi ad affermare il
resto, e che serve nei dolori uterini. La conferma l’abbiamo da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 396
: Adeps anser. aut
gall. recens et sine sale conditus, ad vulvae vitia proficit, (vel, ut
alibi, mulieribus malis convenit:) sale inveteratus, et qui temporis spatio
acrimoniam concepit, vulvae inimicus est, Dioscor. Anserini vel gall. adipis
usum ad foetum pellendum in Ansere diximus. Recens laudatur ad dolorem
matricis: et in eiusdem apostemate instar emplastri imponitur, Rasis.
[19] De materia medica.
[20] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 392: Mirabile remedium in arthritide a
muliere quadam, et adhibetur in quovis loco ubi iuncturae exeunt (forte,
existunt.) Gallina bene habita quadrima, absinthio referta, coquatur in
tribus situlis aquae ad duarum partium consumptionem. Hinc aeger foveatur (vaporetur,
fiat stuffa,) bis quotidie donec liberetur, fricando semper ad anteriora,
Additiones ad practicam Varignanae.
[21] Stufa e stufare: dal latino parlato *extufare ‘riscaldare’, composto di ex- e un denominale del greco tŷphos ‘vapore, febbre’. Nel significato di ‘stanza calda’ la voce è attestata per la prima volta nel Boccaccio, 1353. Insomma, oggi una sauna servirebbe egregiamente allo scopo terapeutico di Guglielmo da Varignana.
[22] Naturalis historia XXX,76: Podagras lenit oesypum cum lacte mulieris et cerussa, fimum pecudum, quod liquidum reddunt, pulmones pecudum, fel arietis cum sebo, mures dissecti inpositi, sanguis mustelae cum plantagine inlitus et vivae combustae cinis, ex aceto ac rosaceo si pinna inlinatur vel si cera et rosaceum admisceatur, fel caninum ita, ne manu attingatur, sed pinna inlinatur, fimum gallinarum, vermium terrenorum cinis cum melle ita, ut tertio die solvantur.
[23] Aldrovandi forse si
riferisce a una prima citazione di Conrad Gessner Historia Animalium
III (1555) pag. 441: Ova gallin. numero quatuor adijciuntur cerato cuidam
podagrico apud Aetium 12.43. § A pagina 447
Gessner modifica un po’ la
ricetta anche circa il numero di uova: Ovorum quinque candida adijciuntur
cerato cuidam podagrico refrigeranti apud Aetium 12.43. § Magari in Ezio
esistono ambedue le ricette. Per sciogliere l’arcano: controllare il testo
di Ezio, e buona lettura!
[24] Naturalis historia XXX,80: Ulcera omnia pedum sanat cinis earum [coclearum], quae vivae combustae sint, fimi gallinarum cinis exulcerationes, columbini fimi ex oleo.
[25] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 399: Fimum gallinaceum cum oleo et nitro
clavos pedum sanat, Plinius. - Plinio, Naturalis historia XXX,81:
Verrucarum omnia genera urina canis recens cum suo luto inlita, fimi canini
cinis cum cera, fimum ovium, sanguis recens murinus inlitus vel ipse mus
divolsus, irenacei [= erinacei] fel, caput lacertae vel sanguis vel cinis
totius, membrana senectutis anguium, fimum gallinae cum oleo ac nitro.
[26] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 442: Si ovi albumen cum vitello ponatur in
matula alicuius, quem veneno infectum esse suspicio fuerit, intra aliquot
horas locus veneni in hepate [hepati] demonstrabitur. Nam si id in venis
fuerit ultra gibba hepatis, aut in viis urinalibus, ovum nigrescet ac
foetebit. Sin citra concava hepatis, ut in orobo (colo, vel alterius
intestini nomen legendum apparet,) ovum rugas et colorem citrinum contrahet,
absque foetore. Hoc annotatum reperi in margine codicis cuiusdam Serapionis
iuxta caput de urina, Obscurus.