Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallo Gallinaceo
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
¶ Galli
quidam pugnaces sunt nimium et rixosae libidinis: qui et caeteros
infestant, nec patiuntur inire foeminas, [384] cum ipsi pluribus
sufficere non queant. horum procacitas quomodo cohiberi debeat, ex
Columella scribemus infra in E. Plura etiam de pugna gallinaceorum qui
ad certamina ab hominibus committuntur ibidem leges. In gallorum pugna
qui superat, coit cum gallinis, et erigit caput ac caudam, victus
tabescit ob servitutem, Albertus. Vide plura mox in D. |
¶ Some
roosters are too much combative and of a quarrelsome sexuality: for the
more they bother the others and don't allow them to mate with females,
while they themselves are not able to satisfy quite a lot of them. How
their lust has to be checked I will write more ahead in the paragraph E
inferring from Columella |
Galli prae
omnibus avibus pugnaces et libidinosi sunt, Oppianus, in Ixeuticis.
Gallinaceorum genus copia libidinis gaudet, Aristot.[1]
Clearchus[2] scribit perdices,
passeres, coturnices, et gallos gallinaceos non modo cum vident foeminas,
semen emittere, sed etiam cum earum vocem audiunt: causam esse in animo
impressionem, quod ipsum coitus tempore cognosces, si contra eos
speculum posueris: Nam ad imaginem suam, quae inaniter in speculo
repraesentatur accurrentes, semen emittunt: exceptis gallinaceis, quos
imago conspecta ad pugnam tantum provocat, Athenaeus. Gallinaceus alteri
mari cum gallina coitum absque pugna non permittit, Athenaeus. Idem ex
Theophrasto refert gallos agrestes domesticis libidinosiores esse: et
mares statim a cubili velle coire, foeminas autem magis procedente die:
quod et Aelianus repetiit. Gallus avis salax ad unum ovum foecundandum
multotiens cum eadem coit gallina, quod si multi sint galli, enecant
gallinas nimio coitu, Albertus. Unicus gallus sufficit multis gallinis,
Io. Textor. Gallinaceus unus pro sex gallinis destinari solet,
Florentinus. Canes Indici ex bellua quadam simili et Cane generantur:
nec non in avibus salacioribus idem fieri visum est, ut perdicibus et
gallinis, Aristot.[3]
Quae non unigena coeunt, primos partus similes sibi edunt, communi
generis utriusque specie. quales ex vulpe et cane generantur, aut ex
perdice et gallinaceo: sed tempore procedente ex diversis prognata
parentibus soboles, forma foeminae instituta evadit, Alex Benedictus. Si
foeminarum facultas non sit, omnes subigunt in cohortem suam recentem
venientem, Aelianus[4].
Perdices maritos suos fallunt, (occultantes se dum incubant.) tunc inter
se dimicant mares desiderio foeminarum. victum aiunt Venerem pati. id
quidem et coturnices Trogus et gallinaceos aliquando, Plinius[5].
Gallinacei etiam idem interdum quod perdices faciunt, in templis enim
ubi sine foeminis munerarii dicatique versantur, non temere eum qui
nuper dicatus accesserit, omnes subigunt, Aristot.[6]
Novissime sacratum priores accedentes subigunt donec alius quispiam
offeratur: quod si nullus oblatus fuerit, pugnant inter se victumque
semper subigit victor, Athenaeus ex Aristo. In regione quae vocatur
Leylychynie[7]
omnes galli iuniores, nec dum provecti aetate, inter se pugnant: et
victor cum victo coit, quum gallinae defuerint, Albertus. |
In
comparison with all the birds, the roosters are combative and libidinous,
Oppian of Apamea |
¶ Gallus
exertam semper habet cristam atque rubentem, nisi male valeat.
Gallinacei herba quae vocatur helxine (alsine potius, de qua dicam in
H.a.) annuum fastidium purgant, Plinius[8].
Galli cum sanguinis immoderati copia gravantur, per cristam sese purgare
solent, unguibus scilicet scalpentes, ut cruorem proliciant. Carnem quae
rostrum cingit undique mentum quidam vocant, Columella[9]
etiam genam. hac vulnerata cum pituita laborant, quicquid abscessit,
exprimitur, atque ita animal liberatur, Gyb. Longolius. Gallinacei
generis pituitas fumo sabinae sanari tradunt, Plinius[10].
Ligustri acini gallinaceorum pituitas sanant, Idem. Allia et caepe
gallinaceos pituita tentatos sanant, Galenus 2. Methodi. Allium contra
pituitam et gallinis et gallinaceis prodest mixtum farre in cibo,
Plinius Plura vide infra in Gallina E. Gallinacei casus ex tumore
scirrhoso in tunica cordis describitur a Galeno lib. 5. de locis
affectis. De gallo qui per Moscoviam super curru vectus prae nimio
frigore iam morti vicinus erat, crista quae iam gelu concreta erat
subito abscissa restitutus est, superius hoc in capite mentionem fecimus. |
¶ The
rooster has always the comb erect and red, unless he is badly. The
chickens take care of the annually appearing disappetence with the grass
called helxine - perhaps the Parietaria officinalis |
¶ Taxi
fructus edentes in Italia {gallinae} <aviculae> nigrescunt,
Dioscorides[11].
Sparti etiam semine depasto moriuntur. Audio et aquam vitae (ut vocant)
eis letalem esse. Stercus hominis qui bibit elleborum album, necat
gallinas, Avicenna. Auro superlato vis venefica est gallinarum quoque et
pecorum foeturis. Remedium est abluere illatum, et spargere eos quibus
mederi velis, Plinius[12]. forte et gallinae
vicissim auro venenum sunt: id enim dum simul coquuntur in se attrahunt,
ut alibi docet Plinius[13]
nescio quam vere. Salamandra si in acervo tritici reperiatur, totum
infici audio, adeo ut et gallinae inde vescentes pereant. Cimicis natura
contra serpentium morsus et praecipue aspidum valere dicitur: item
contra venena omnia {argumentum, quod dicunt} <, argumento, quod
dicant> gallinas
quo die id ederint,
non interfici ab aspide, Plinius[14]. |
¶ The
small birds eating yew's |
D. |
D |
Gallus
gallinis aliquando mortuis tabescit, Albertus. Contra serpentes et
milvos pro gallinis dimicat, Textor. Gallinas diligenter custodiunt, et
alienos a grege abigunt, pro illis dimicantes, Humelbergius. Mares visi
nonnulli sunt, qui cum forte foemina interisset, ipsi officio matris
fungerentur, in pullos ductando, fovendo, educando, ita, ne de caetero
vel cucur<r>ire, vel coire appeterent, Aristot.[15]
Narrantur et mortua gallina mariti earum visi succedentes in vicem, et
reliqua foetae more facientes, abstinentesque se a cantu, Plinius[16].
Quin et iam inde a primo ortu naturae, ita nonnulli mares effoeminati
proveniunt, ut neque cucur<r>iant, neque per coitum agere velint,
et venerem eorum qui tentent supervenire patiantur, Aristot.[17]
Matrice gallina extincta, is ipse incubat, et pullos ex ovis excludit,
ac tum silentio utitur, quod sane sibi conscius sit se muliebre munus
obire, et parum viriliter facere, Aelianus[18].
Galli partus gallinarum levare, et doloris participatione solari
videntur, dum placida et exili voce eis accinunt, Oppianus in Ixeut.
Maritus etiam inter bruta partus dolores intelligit, et plurimi ex eis
parientibus foeminis condolent, συνωδίνει,
ut gallinacei: quidam etiam excludendo iuvant, ut columbi, Porphyrius 3.
de abstin. ab animatis. |
Sometimes,
when hens died, the rooster languishes, Albertus. For the hens he fights
against snakes and kites |
[1] Probabilmente Gessner fa riferimento a Historia animalium I,1 488b: Ancora: alcuni sono portati al piacere, come il genere delle pernici e quello dei galli; altri sono indifferenti all’accoppiamento, ad esempio il genere dei corvidi, uccelli che si accoppiano raramente. (traduzione di Mario Vegetti)
[2] Si tratta di Clearco di Soli, filosofo ed erudito del secolo IV-III aC. In Ateneo Deipnosophistaí IX,42,389f.
[3] De generatione animalium II,7 746a-b. - Aubert e Wimmer riconoscono nel cane d’India lo sciacallo. Platt è invece molto incerto.
[4] La
citazione di Gessner è tratta da un'opera compilata da Pierre Gilles: Ex
Aeliani historia per Petrum Gyllium latini facti, itemque ex Porphyrio,
Heliodoro, Oppiano, tum eodem Gyllio luculentis accessionibus aucti libri
XVI. De vi et natura animalium.
Ejusdem Gyllii Liber unus, De Gallicis et Latinis nominibus piscium. Lugduni apud Seb Gryphium mdxxxiii. - Infatti Gilles così scrive nel libro XIV
capitolo 28 De Gallinaceo: Si
foeminarum facultas non sit, omnes subigunt in cohortem suam recentem
venientem. § Ed ecco il testo greco di Eliano tradotto in latino contenuto
in Claudii Aeliani opera quae extant omnia Tiguri apud Gesneros
Fratres 1556 - De animalium natura libri XVII – Petro Gillio Gallo
et Conrado Gesnero Helvetio interpretibus. IV,16: De
Gallorum et Perdicum libidine, et quomodo a Perdicibus cicuribus feri
allectentur, etc. – Ἀλεκτρυόνες
ἐν ἀγέλῃ τὸν
νέηλυν, οὔσης
θηλειῶν
ἀπορίας,
ἀναβαίνουσι
πάντες. - Gallinacei, si foeminae desint in corte[m?], eum
qui recentior advenerit, omnes ineunt. § Per una disquisizione relativa a
questo passo di Eliano, diverso a seconda delle edizioni, si veda il lessico
alla voce Leylychynie
.
[5] Naturalis historia X,100-101: Perdices spina et frutice sic muniunt receptaculum, ut contra feram abunde vallentur. Ovis stragulum molle pulvere contumulant nec in quo loco peperere incubant: ne cui frequentior conversatio suspecta sit, transferunt alio. Illae quidem et maritos suos fallunt, quoniam intemperantia libidinis frangunt earum ova, ne incubando detineantur. Tunc inter se dimicant mares desiderio feminarum; victum aiunt venerem pati. [101] Id quidem et coturnices Trogus et gallinaceos aliquando, perdices vero a domitis feros et novos aut victos iniri promiscue. Capiuntur quoque pugnacitate eiusdem libidinis, contra aucupis inlicem exeunte in proelium duce totius gregis. Capto eo procedit alter ac subinde singuli. rursus circa conceptum feminae capiuntur contra aucupum feminam exeuntes, ut rixando abigant eam.
[6] Historia animalium IX,8 614a 5-7: A similar proceeding takes place occasionally with barn-door cocks: for
in temples, where cocks are set apart as dedicate without hens, they all as
a matter of course tread any new-comer. (translated by D'Arcy Wentworth
Thompson, 1910) - Idem
evenit etiam coturnicibus. Interdum etiam gallis. Nam in templis ubi sine
gallinis dicati degunt, ut quisque donatus fuerit, eum omnes sane subigunt.
(traduzione di Giulio Cesare Scaligero)
[7] Falliti
numerosi tentativi fatti a dritta e a manca per localizzare Leylychynie, che
è assente nel web in data 1 settembre 2005. - Assente anche nel sito di
toponomastica latina pre-1801 la cui URL è www.lib.byu.edu. - Negativa
anche la ricerca del Dr. Peter Wittmann del Leibniz-Institut für Länderkunde
e.V. di Lipsia, referente della Deutsche Gesellschaft für Geographie, il
quale in un colloquio telefonico dell'11 settembre 2006 con Francesca
Marchisio ha dichiarato l'impossibilità di identificare la fantomatica
Leylychynie. § La soluzione definitiva del quesito, da catalogare in
fantageografia, è avvenuta il 30 giugno 2007 grazie alla collaborazione di
Roberto Ricciardi
, Aafke
van Oppenraay, Silvia Donati e Henryk Anzulewicz. Per i dettagli si veda il
lessico alla voce Leylychynie
.
[8] Naturalis historia VIII,101: Palumbes, graculi, merulae, perdices lauri folio annuum fastidium purgant, columbae, turtures et gallinacei herba quae vocatur helxine, anates, anseres ceteraeque aquaticae herba siderite, grues et similes iunco palustri.
[9] De re rustica VIII,5,22: Nam si pituita circumvenit oculos et iam cibos avis respuit, ferro rescinduntur genae, et coacta sub oculis sanies omnis exprimitur.
[10] Naturalis historia XX,57: Cetero contra pituitam et gallinaceis prodest mixtum farre in cibo. - XXIV,74: Ligustrum si eadem arbor est, quae in oriente cypros, suos in Europa usus habet. Sucus discutit nervos, articulos, algores; folia ubique veteri ulceri, cum salis mica et oris exulcerationi prosunt, acini contra phthiriasin, item contra intertrigines vel folia. Sanant et gallinaceorum pituitas acini. - XXIV,102: Herba Sabina, brathy appellata a Graecis, duorum generum est, altera tamarici folium similis, altera cupresso; quare quidam Creticam cupressum dixerunt. A multis in suffitus pro ture adsumitur, in medicamentis vero duplicato pondere eosdem effectus habere quos cinnamum traditur. Collectiones minuit et nomas conpescit, inlita ulcera purgat, partus emortuos adposita extrahit et suffita. Inlinitur igni sacro et carbunculis cum melle; ex vino pota regio morbo medetur. Gallinacii generis pituitas fumo eius herbae sanari tradunt.
[11] De materia medica liber
4, caput 75. (Aldrovandi)
- Τοῦ δὲ ἐν
Ἰταλίᾳ
γεννωμένου
τὸν καρπὸν
ὀρνίθια
ἐσθίοντα,
μελαίνεται. (Testo
greco di Aldo Manuzio e Jean
Ruel
) –
L’unica citazione dei frutti del
tasso da parte di Dioscoride - riportata da Conrad Gessner in questa pagina
- suona così: Taxi fructus edentes in Italia gallinae nigrescunt,
Dioscorides. Quindi, stando al Dioscoride gessneriano, ma solo di questo
trattato, e di fonte sconosciuta e strana, le galline – che possono aver
indotto Aldrovandi a tradurre órnithes
con galline – diventano abbronzate mangiando i frutti del
tasso, e ciò accade in Italia. E magari si abbronzano perché i semi
sono nerastri... Oppure nigrescunt in quanto diventano cianotiche
perché muoiono...– Infatti una delle edizioni odierne di Dioscoride parla
delle bacche del tasso nel libro 4 capitolo 79. E Dioscoride affermerebbe
che le bacche del tasso uccidono gli uccelli. Non è vero! - Velenoso è il
seme del tasso avvolto dall’arillo rosso praticamente atossico, ma sono
pronto a scommettere che non c’è ventriglio di uccello che si dedichi
alla digestione del seme, che invece verrà espulso tale e quale. L’arillo,
pur contenendo tracce del letale alcaloide tassina, non è tossico se
mangiato in quantità moderate, ed è ricco di sostanze zuccherine. Gli
uccelli – o meglio, gli uccellini, in quanto la traduzione di Jean Ruel
seguita sia da Gessner che da Aldrovandi nonché da Pierandrea Mattioli
riporta aviculae, esatta traduzione del greco ὀρνίθια di Dioscoride – gli
uccellini, ghiotti di questi frutti, contribuiscono alla disseminazione del
tasso attraverso gli escrementi, e in questa disseminazione le galline non
contribuiscono in modo sostanziale dal momento che il loro habitat è
alquanto ristretto ed essenzialmente domestico. Per cui non era necessario
che Aldrovandi a pag. 243 [Insigne contra immunitatis privilegium Gallinis
(sic enim apud Dioscoridem {ὄρνιθες}
<ὀρνίθια>
transfero) accessit, cum
impune baccis taxi, quae alioqui reliquis animalibus pestiferae sunt,
vescantur.] mitizzasse le galline rendendole degli uccelli inattaccabili dal
letale tasso, in quanto tutti gli uccelli - gli ὀρνίθια
di Dioscoride – non
muoiono per aver ingerito le bacche del tasso, e non morirebbero neppure le
galline. Ovviamente, se Dioscoride afferma che gli uccelli muoiono mangiando
le bacche, dal momento che contribuiscono alla disseminazione, essi
moriranno dopo aver defecato oppure contribuiranno alla disseminazione
quando il loro cadavere avrà finito di putrefarsi, liberando così i semi.
Ma quest’ultima è un’interpretazione alquanto balzana.§
Dopo una fruttuosa discussione con Lily Beck (2007) e grazie alla
collaborazione di Roberto Ricciardi si è giunti alla conclusione
biologicamente corretta che gli uccellini che mangiano le bacche del tasso
ingrassano, accumulando energie per l'inverno imminente, mentre se l'uomo si
abbuffa di arilli deve aspettarsi una profusa diarrea. Si veda l'esilarante
via cruscis linguistica - per la quale dobbiamo ringraziare gli amanuensi -
alla voce tasso
del lessico.
[12] Naturalis historia XXXIII, 84: Aurum pluribus modis pollet in remediis volneratisque et infantibus adplicatur, ut minus noceant quae inferantur veneficia. Est et ipsi superlato vis malefica, gallinarum quoque et pecuariorum feturis. Remedium abluere inlatum et spargere eos, quibus mederi velis. Torretur et cum salis gemino pondere, triplici misyis ac rursus cum II salis portionibus et una lapidis, quem schiston vocant. ita virus trahit rebus una crematis in fictili vase, ipsum purum et incorruptum.
[13] Naturalis historia XXIX,80: Non praeteribo miraculum, quamquam ad medicinam non pertinens: si auro liquescenti gallinarum membra misceantur, consumunt id in se; ita hoc venenum auri est. at gallinacei ipsi circulo e ramentis addito in collum non canunt.
[14] Naturalis historia XXIX,61: Quaedam pudenda dictu tanta auctorum adseveratione commendantur, ut praeterire fas non sit, siquidem illa concordia rerum aut repugnantia medicinae gignuntur, veluti cimicum, animalis foedissimi et dictu quoque fastidiendi, natura contra serpentium morsus et praecipue aspidum valere dicitur, item contra venena omnia, argumento, quod dicant gallinas, quo die ederint, non interfici ab aspide, carnesque earum percussis plurimum prodesse.
[15] Historia animalium IX,49 631b 13-16: Ἤδη δὲ καὶ τῶν ἀρρένων τινὲς ὤφθησαν· ἀπολομένης τῆς θηλείας αὐτοὶ περὶ τοὺς νεοττοὺς τὴν τῆς θηλείας ποιούμενοι σκευωρίαν, περιάγοντές τε καὶ ἐκτρέφοντες οὕτως ὥστε μήτε κοκκύζειν ἔτι μήτ’ὀχεύειν ἐπιχειρεῖν. - E si sono visti persino alcuni maschi, essendo morta la femmina, prendersi essi stessi cura dei pulcini come la femmina, portandoli in giro e allevandoli cosicché non si mettono né a cantare e neanche ad accoppiarsi. - Iam vero mares quidam visi sunt amissa gallina, ipsimet apparatum ferre pullis: eos etiam circumducere et enutrire ita, ut non amplius cucuriant, aut veneri operam dent. (traduzione di Giulio Cesare Scaligero)
[16] Naturalis historia X,155: Narrantur et mortua gallina mariti earum visi succedentes in vicem et reliqua fetae more facientes abstinentesque se cantu.
[17] Aristotle H. A. 9.49.631b 15. (Lind, 1963)
[18] La natura degli animali IV,29: Τῆς δὲ ὄρνιθος ἀπολωλυίας, ἐπῳάζει αὐτὸς, καὶ ἐκλέπει τὰ ἐξ ἑαυτοῦ νεόττια σιωπῶν· οὐ γὰρ ᾄδει τότε θαυμαστῇ τινι καὶ ἀπορρήτῳ αἰτίᾳ, ναὶ μὰ τόν· δοκεῖ γάρ μοι συγγινώσκειν ἑαυτῷ θηλείας ἔργα καὶ οὐκ ἄρρενος δρῶντι τηνικάδε. - Morta la gallina, egli stesso cova, e fa schiudere i propri figlioletti standosene in silenzio; perché non canta in quel periodo di tempo è dovuto a un qualche motivo strano e misterioso, per Zeus; infatti mi sembra sia consapevole che così sta svolgendo le mansioni di una femmina e non di un maschio.