Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Albuminis
ovorum singularis ubique fere terrarum usus est ad agglutinandum,
quemadmodum item apud veteres, [304] uti ex Plinio in primis habemus: Aurum,
inquit[1],
marmori, et iis quae candefieri
non possunt, ovi candido illinitur: Et alibi[2].
Candidum ex ovis admixtum
calci vivae glutinat vitri fragmenta. Vis vero tanta est, ut lignum
perfusum ovo non ardeat, ac ne vestis quidem contacta aduratur. Et
rursus[3]:
Aurum ovatum ex Grammaticis quidam
dictum volunt, quoniam ovi albo antea illito, aera, ac marmora auri, et
argenti laminis decorarentur. Quinim<m>o Cardanus tradit ad {lithostrata}
<lithostrota> conficienda (qualia vulgo musaica vocant opera) ex
frustulis lapidum diversorum colorum glutino tenaci invicem iunctis,
fieri maltham (glutinum) perpetuam ex calce, et suillo adipe, vel pice,
aut ovi candido. |
Quasi
ovunque sulla terra esiste un impiego straordinario dell’albume
d’uovo come adesivo, e possiamo apprendere in primo luogo da Plinio |
Pharmacopolae
longe ad alium usum albuminibus ovorum utuntur, ut scilicet serapia, et
alias potiones clariores reddant: quod ita praestant{;}<:>
albumina ex aqua frigida agitant scopulis, donec in spumam abeant, quam
particulatim syrupo, vel alteri decocto ferventi inspergunt, et ubi {ferbuerit}
<nigruerit>[4],
cochleari foraminolento deradunt, novam inspergunt, id faciunt, donec
sit syrupus clarior. Alii ubi ex bullis clarius decoctum vi ignis factum
animadvertunt, in id tepidum (nam calidius decoctum albumina coqueret,
in frigidiore minus prompte, et parcior spuma elicitur) albumina
singulis libris singula, sed etiam pluribus pauciora inijciunt, scopulis
agitant, ut spumesca{n}t[5],
{saccharum}
<saccharon>
in particulas confractum conijciunt, recoquunt: ubi spuma subsidit, igni
aufertur, <colatur[6]>
per manicam[7]
Hippocratis, melius autem per pannum clavis quatuor, angulis quatuor
firmatum. Colatur autem ter, quater si non satis claruerit: si ne sic
quidem{;}<,> albumen {separatum} <separatim[8]>
in aqua agitatum scopulis inspergitur decocto igni reddito, spuma illa
usta, alia inijcitur, idque toties donec bullae clarum satis produnt. Tunc
colatur quoties est necesse. |
Gli
speziali si servono degli albumi d’uovo per ben altro uso, cioè per
rendere più limpidi gli sciroppi - vedi serapium |
Antiquitus
etiam vina sua albuminibus ovorum clarificabant: Hinc apud Horatium[9]
legimus: Surrentina
vafer, qui miscet faece falerna Vina,
Columbino limum bene colligit ovo, Quatenus ima petit volvens aliena vitellus. |
Nei
tempi antichi rendevano limpidi i loro vini con gli albumi d’uovo. Per
questo in Orazio Il
furbacchione che mescola i vini di Sorrento |
Vinum,
inquit Nicolaus Myrepsus, ut pellucidum confestim fiat: Alba ovorum
conijce in vas, quotquot suffecerint, et albumen quoad spumat,
concutiatur<.>[10]
cum vino, et
modicum salis albi, tenuis, et fit album. Cuius rei Albertus[11]
hanc rationem assignat, nempe quoniam
vitellus ovi naturam habet cognatam cum faece vini, et albugo cum vino,
ideo fit, inquit, quod cum ova
immittuntur vino (turbato per aestatem propter calorem austrinum) cum
arena, et calce clarificatur vinum: nam arena et calx perforant (penetrant)
vini substantiam, et vitellus
attrahit faecem. Utrum vero vitello ea vis sit, subdubito, etsi id
Ornithologus alioqui etiam affirmet, ac Albertus rursum alibi vitellum
panni sordes abstegere scribat, sed nisi in plenilunio exclusi ovi, et
non aliter, si diis placet: at quid obsit, quaeso, quod vel in crescente
Luna, vel in decrescente nati ovi vitellum praestare prohibeat? Nunquam
enim mihi persuaserim veram esse rationem, quam ex aliis idem Albertus
adducit; nempe quia media saginata (sic habet codex impressus, forte
sanguinea) gutta in vitello prima quidem generatione existens, calorem
penetrantem, et dividentem maculas ex multo lumine Lunae humidum movente
tunc concipit, quod alio tempore facere nequit. |
Nicolaus
Myrepsus |
Qui
colore picturam illustrant, ovi candidum spongia frangunt, donec prorsus
tenue, et aqueum fiat: quod ita fractum coloribus suis admiscent, ut
vulgares etiam pictores. Olim ad ornandos, crispandosque capillos
albi liquoris ovi usus erat etiam pro iuvenibus, qui nunc puellis tantum
relinquitur. |
Coloro
che abbelliscono un’immagine con il colore frantumano il bianco
d’uovo con una spugna fintanto che non è diventato del tutto sottile
e acquoso: dopo averlo così frantumato lo mescolano ai loro colori,
come fanno anche i comuni pittori. Un tempo per acconciare e rendere
crespi i capelli veniva usato il bianco d’uovo anche da parte dei
giovani, che adesso è lasciato solamente alle ragazze. |
INSIGNIA.
ICONES. NUMISMATA. |
EMBLEMI
- IMMAGINI - MONETE |
Pausanias[12]
prodidit in arce Elidis Minervae fanum fuisse, signumque auro, et ebore
fabricatum idque Phidiae opus extitisse: Deae vero cassidi Gallinaceum
Gallum insistere: quod, ut opinor, haec avis omnium volucrum
pugnacissima sit, vel quod Minervae cognomento Erganae sacra habeatur. Tradit
item aliter[13].
Idomeneum Minois nepotem a Pasiphaë Solis filia oriundum in
scuto Gallum Gallinaceum pro insigni usum fuisse. Et quamvis Pausanias
eum id factitasse credat, ut originem iactitaret suam a Deo Apolline
nimirum, cui Gallus quoque ut docuimus, erat consacratus, quod cantu suo
Solis ortum annunciet, quis tamen haud inepte coniecerit, alitis
pugnacitatis, et magnanimitatis imitandae causa ducem illum, cuius
praestantiam in bello decantat Homerus, eiusmodi insigne in scuto
tulisse: quod Danos, Alanosque non factitasse duntaxat diximus[14],
sed sibi nomen etiam ab ipso Gallo desumpsisse. Cyrum insuper narrat
Alex. ab Alexandro[15]
aureum Gallum lanceae affixum militi in acie pro vexillo
ex<h>ibuisse, haud dubio, ut alitem sequeretur, cui unicus scopus
est in praelio victoria potiri, et pro libertate dimicare. Sed
Plutarchus[16]
Artaxerxem Persarum regem attestatur Cyri Iunioris percussori ex Caria
virtutis tale contulisse praemium, ut in prima acie Gallum aureum in
hastae gestaret apice. Unde
factum est, ut Cares [305] omnes Gallos[17]
pro conis haberent, ut idem Plutarchus ibidem scribit. |
Pausania
il Periegeta |
[1] Naturalis historia XXXIII,64: Marmori et iis, quae candefieri non possunt, ovi candido inlinuntur, ligno glutini ratione conposita; leucophorum vocant. quid sit hoc aut quemadmodum fiat, suo loco docebimus. Aes inaugurari argento vivo aut certe hydrargyro legitimum erat, de quis dicemus illorum naturam reddentes.
[2] Naturalis historia XXIX,51: Et, ne quid desit ovorum gratiae, candidum ex iis admixtum calci vivae glutinat vitri fragmenta; vis vero tanta est, ut lignum perfusum ovo non ardeat ac ne vestis quidem contacta aduratur.
[3] Impossibile trovare questa
frase in Plinio. Si tratta verosimilmente di un qui pro quo dovuto al
saccheggio del testo di Gessner da parte di Aldrovandi. L’aurum ovatum
viene riportato da Gessner tra due citazioni tratte da Plinio. Aldrovandi,
senza fare i debiti controlli, ha attribuito l’aurum ovatum a
Plinio anziché a Gessner. §
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 433:
Albuminis usus. Aurum marmori et iis quae candefieri non possunt, ovi
candido illinitur, Plinius. Candidum ex ovis admixtum calci vivae glutinat
vitri fragmenta, vis vero tanta est ut lignum perfusum ovo non ardeat, ac ne
vestis quidem contacta aduratur, Plin. Aurum ovatum ex Grammaticis quidam
dictum volunt, quoniam ovi albo antea illito, aera ac marmora auri et
argenti laminis decorarentur. Papaver candidum panis rustici crustae
inspergitur affuso ovo inhaerens, etc. Plinius. [Naturalis historia
XIX,168: hoc et panis rustici crustae inspergitur, adfuso ovo inhaerens...]
[4] Come spesso accade,
Aldrovandi si astiene dal citare la fonte dei dati, che, attraverso Gessner,
è rappresentata da Jacques Dubois. § Conrad Gessner Historia Animalium
III (1555) pag. 433
: [...] vel alteri decocto ferventi inspergas: et
ubi nigruerit, cochleari foraminulento deradas, [...]. § La citazione di
Gessner è corretta, in quanto a pagina 162a di Methodus medicamenta
componendi, ex simplicibus iudicio summo delectis, et arte certa paratis
(1553) Jacques Dubois recita: [...] prior nigrescit [...].
[5] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 434: [...] albumina singulis libris
singula, sed etiam pluribus pauciora inijciunt, scopulis agitant, ut
spumescat, [...].
[6] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 434: [...] tepidum vel frigidum
colatur, per manicam Hippocratis, melius autem per pannum clavis quatuor,
angulis quatuor firmatum. § Per non tediarci, Aldrovandi taglia il testo di
Dubois come riferito da Gessner, che suona così: ubi spuma subsedit, igni
aufertur, calidum, si crassum est vix colatur. si facile colatur, sed
turbidum, tepidum vel frigidum colatur, per manicam Hippocratis [...].
[7] Una manica conica in
flanella usata per filtrare i liquidi, che in inglese suona chausse,
come riferisce Lind (1963): chausse,
a conical bag, made of flannel, for straining liquids. Dunglison.
- Robley Dunglison, Medical
Lexicon - A Dictionary of Medical Scienxe - Blanchard and Lea, Philadelphia, 1865.
[8] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 434:
[...] si ne sic quidem albumen
separatim in aqua agitatum, [...].
[9] Satirae II,4,55-57.
[10] Il testo contenuto in
Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto
(tradotto, emendato e annotato da Leonhart Fuchs e pubblicato a Lione nel
1549) non corrisponde a quello di Aldrovandi per un semplice punto dopo concutiatur.
Corretto è invece il testo riportato da Conrad Gessner in Historia
animalium III (1555) pag. 434
. Vinum ut pellucidum confestim fiat: Alba
ovorum coniice in vas quotquot suffecerint, et vinum quoad spumat
concutiatur. cum vino et modicum salis albi tenuis, et fit album, etc. Nic.
Myrepsus.
[11]
In comm. 3 de gen,
animal. c. 2. (Aldrovandi) - Si tratta del terzo commento al De
generatione animalium di Aristotele.
[12] Periegesi della Grecia
VI, Elide II, 26,3. - In Eliacis. (Aldrovandi) - Aldrovandi ne fa una
breve citazione a pagina 239.
[13] Periegesi della Grecia V, Elide I, 25,9.
[14] Aldrovandi ne ha parlato
diffusamente a pagina 250.
[15] Genialium dierum libri sex, IV, cap. 2. (Aldrovandi)
[16] In Artax.
(Aldrovandi) - Aldrovandi ne ha già parlato a pagina 185.
- Artaxerses
10,3. [10] Dinon then affirms that, after the death of Artagerses,
Cyrus, furiously attacking the guard of Artaxerxes, wounded the king's horse,
and so dismounted him, and when Teribazus had quickly lifted him up upon
another, and said to him, "O king, remember this day, which is not one
to be forgotten," Cyrus, again spurring up his horse, struck down
Artaxerxes. But at the third assault the king being enraged, and saying to
those near him that death was more eligible, made up to Cyrus, who furiously
and blindly rushed in the face of the weapons opposed to him. So the king
struck him with a javelin, as likewise did those that were about him. And
thus Cyrus falls, as some say, by the hand of the king; as others by the
dart of a Carian, to whom Artaxerxes for a reward of his achievement gave
the privilege of carrying ever after a golden cock upon his spear before the
first ranks of the army in all expeditions. For the Persians call the men of
Caria cocks, because of the crests with which they adorn their helmets. (translated
by John Dryden)
[17] Questa è una pura
illazione di Aldrovandi, non reperibile né in Plutarco né in Gessner.
Aldrovandi potrebbe essere stato colto da un raptus di sineddoche, cioè,
abbia preso una parte – la cresta, il cimiero – per il tutto,
trasformando così in un gallo un cimiero che era dritto come la cresta di
un gallo. Non sottilizziamo sul tipo di cresta: semplice, a pisello, a noce,
etc, anche se verosimilmente il riferimento è alla cresta semplice, come
quella del nostro Livorno.