Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Idem alibi[1] iusculum {verzuzum} <verzusum>[2] describit, quod recipit
[303] ovorum vitellos quatuor, sacchari uncias quatuor, succi
mali {arancii} <aurantii> tantumdem, semunciam cinnami, aquae
rosaceae uncias duas. Iubet autem eo modo coqui, quo iusculum croceum[3] coquitur, et quo magis placeat, etiam
crocum addere. Hoc genus cibarii, inquit, aestate praecipue salubre
habetur. Multum enim, ac bene alit: parum refrigerat, et bilem reprimit. |
Sempre
il Platina |
Λεκιθίτης[4] placenta dicebatur, cui ut scribit
Eustathius, ovi vitellus erat admixtus. Alhagie Andreae Bellunensi cibus est ex vitellis
ovorum factus in sartagine ex ovis conquassatis, quem Veneti fritaleam
appellant. Sed quem Veneti, et nos etiam fritaleam vocamus, simul cum
vitellis albumina conquassata recipit: tardi, et nidorosi nutrimenti
causa est[5]. Mutagenat, inquit Sylvaticus, id est, cibus,
qui fit in aliquo vase cum lacte seminum communium[6] <(cucurbitarum generis)>, et iure
Gallinae, et vitellis ovorum{,}<. Conditur
autem> cum saccharo, et miscella aromatica e cin<n>amomo, spica,
cubebis, calamo aromatico, et cari semine. Coquitur autem in igne, et
apposita supra vas testa calida. Sed alia quoque innumera panum,
placentarum, laganorum, eduliorumque diversorum genera ex ovis, aut
ei<s> admixtis fiunt, vulgo cognita, quae omnia persequi infinitum
foret. Sat fuerit ea quae authores de his tradiderunt, collegisse. |
Veniva
detta lekithítës una focaccia alla quale, come scrive Eustazio
di Tessalonica |
USUS
IN VARIIS. |
IMPIEGO
IN SVARIATE CIRCOSTANZE |
Germani milites ad praelium proficiscentes
Gallinaceis Gallis utuntur vigilantiae causa, quod alias etiam nationes
factitasse antea retulimus. Tarentinus[7] escam ad capiendos pisces magnos, marinaque
omnia velut glaucos, orphos, et quaecunque sunt eiusmodi ex Gallorum
testiculis cum nucibus pineis torrefactis, ac tritis ita committit, ut
sint testiculorum drachmae octo, nucum pinearum drachmae sedecim: iubet
autem omnia teri in farinae speciem, fierique collyria: et eiusmodi esca
illectari pisces pollicetur. Ventriculi Gallinaceorum pelliculae
coagulandi vim attribuunt: unde legimus apud Palladium[8]: Maio mense lac coagulabimus {syncero}
<sincero> lacte, coagulis vel agni, vel hoedi, vel pellicula, quae
solet pullorum (Gallinaceorum scilicet) ventribus adhaerere. Alii
eandem coagulandi vim gutturi Gallinae attribuunt. Sunt qui fabas
Gallorum sanguine[9]
maceratas, antequam serantur, ab adversantibus herbis non infestari
promittunt. |
I
soldati tedeschi quando vanno in battaglia si servono dei galli a scopo
di vigilanza, cosa che d’altronde abbiamo in precedenza riferito
essere stata abitualmente messa in atto anche da altre popolazioni.
Tarantino - un geoponico |
Sanguis nigrarum Gallinarum, attestante
Rase, aufert maculas foetidas, et lentigines a facie, et huiusmodi,
maxime, si misceatur ei lapis vaccinus tritus cum baurach rubeo. Ant.
Mizaldus[10] vero albae Gallinae sanguinem in faciem
lentiginosam effusum, ibique resiccatum, et detersum omnes eius maculas
obliterare scribit ex quodam Italo. Fimus hîc quoque a nonnullis
commendatur, maxime candidus servatus in oleo veteri cornea pyxide, ut
Plinii[11] verbis utar: qui alibi[12] adipem etiam vel Gallinae, vel Anseris
cutem in facie dixit custodire: quod ex Dioscoride videri potest
descripsisse, qui ita[13] habet: Adeps
Anseris, et Gallinaceus utilis est εἰς προςώπων ἐπιμέλειαν[14], id est, ad nitorem vultus, ut Marcellus {Vergilius}
<Virgilius> vertit, ad {magonizandum} <mangonizandam>[15] faciem, ut
Ruellius: etsi Ornithologus[16] cum Plinio potius
malit vertere, Ad faciei custodiam, scilicet, adversus ventos,
frigora, et solem. Sunt qui ad carnis pulchritudinem, ac iuventae florem
conservandos aquam e Gallina arte chymica eliciant hoc modo: Gallinam
accipiunt candidam, eam strangulant, unaque cum plumis, et ossibus
contundunt, omnia in aqua fluviatili decoquunt una cum hordei cortice
nudi manipulo uno, et dimidio, decoctam catino satis amplo imponunt, ova
recentissima unius nempe diei simul cum testis suis rupta cum Gallina
permiscent, et terebinthinae abietinae parum, ac pulveris Myrrhae mediam
unciam adiiciunt, omniaque permista destillant in alembico, ac dein
novem continuis diebus soli exponunt, postremo boracis, et saccari parum
adiiciunt, ac utuntur. |
Come
attesta Razi |
Aliter ad faciem mangonizandam: Accipe
Gallinam pinguem, a pennis mundam, contunde ubi interanea exemeris,
sanguinem absterseris, ac in frusta parva conscideris: dein simul cum
pulveris gummi<,[17]> {eleni} <helenii>[18], carabes[19] [?], {armoniaci} <ammoniaci>, myrrhae,
bdellii, vernicis, thuris, boracis ana uncia in alembico destilla:
destillationi moschi grana duo, aut tria adde, et camphorae octavam: hac
aqua mulier faciem abluat, postquam prius aqua pluviali usa fuerit. |
Per
abbellire artificialmente il viso in un altro modo: Prendi una gallina
grassa ripulita delle penne, pesta là dove hai estratto le interiora,
ripulirai dal sangue e taglierai a pezzettini: quindi distilla in un
alambicco insieme a un’oncia ciascuno [27,28 g] di polvere di gomma,
di enula |
Porro ad agros laetificandos Gallinacei fimi
maximus usus est, praecipue apud nostros agricolas: etsi enim Varro[20] Turdorum fimo principatum tribuat, non est
quod idcirco hunc sprevisse arbitremur.
Quinimo
Columella[21]
primis partibus Columbario datis (id enim nostro aevo praestantissimum
est, ac pretiosissimum) secundas mox Gallinaceo concedit. Eiusmodi
stercus nos vulgo pul<l>inam dicimus, eoque non utimur duntaxat,
sed pro Columbino nobis etiam ab adulterantibus id saepe obtruditur,
tanquam eos non lateat f{a}elices quoque, atque uberes segetes facere:
licet alioquin id vitii in se habeat, ut multas, ac inutiles herbas
procreet. Mulieres Germanae, ut Ornithologus refert, stercus hocce
commendant pro betonica altili, quae colitur in vasis, at non ad alia ob
dictam causam. |
Inoltre
è enorme l’impiego di sterco di gallinaceo per fertilizzare i campi,
specialmente da parte dei nostri contadini: infatti anche se Varrone |
[1]
De honesta voluptate liber 7 cap. 29. (Aldrovandi).
[2] Anche questa volta il
download da Gessner è totale, ma inaccurato. Infatti sia la ricerca in
internet che un’edizione del 1499 del De honesta voluptate riportano abbondanza di verzusum, con
assenza di verzuzum. Ecco il testo di Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 440: Hucusque
Platina. Idem cap. 29. septimi libri iusculum verzusum describit: quod
recipit ovorum vitella quatuor, sacchari unc. quatuor, succi mali {arancii}
<aurantii> tantundem, semunciam cinnami, aquae rosaceae unc.
duas. Iubet autem eo modo coqui, quo iusculum croceum coquitur: et quo magis
placeat, etiam crocum addere. Hoc genus cibarii (inquit) aestate praecipue
salubre habetur. multum enim ac bene alit, parum refrigerat, et bilem
reprimit. § L’edizione del De
honesta voluptate a
nostra disposizione – dove Platina inizia con la minuscola - è
addirittura bolognese: Libellus
platine de honesta voluptate ac valitudine,
Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499.
[3]
Descritto a pagina 302.
[4]
Lekithítës ártos era
un pane fatto di legumi.
[5] La fonte della
considerazione gastronomica e medica non è Ulisse, bensì Antonio Brasavola.
Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 440: Placentam quae ex ovis fit
nos frictatam vocamus, quae et tardi et nidorosi nutrimenti causa est,
Brasavolus.
[6]
Aldrovandi – come dimostra cinamomo - prende il testo da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 440: Mutagenat,
id est cibus qui fit in aliquo vase cum lacte seminum communium et iure
gallinae et vitellis ovorum cum saccharo et miscella aromatica e
cin<n>amomo, spica, cubebis, calamo aromatico et cari semine. coquitur
autem in igne et apposita super vas testa calida, Sylvaticus. § Tanto vale
emendare con il testo di Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 390
, che si
presenta più esplicativo: Mutagenat, est cibus qui fit in aliquo vase cum
lacte seminum communium (cucurbitarum generis,) iure gallinae et
vitellis ovorum. conditur autem saccharo et polline qui constat cinnamomo,
spica, cubebis, calamo aromatico et cari semine. coquitur ad ignem, et
apposita super vas testa calida, Sylvaticus.
[7]
In Geop. Graec. (Aldrovandi)
[8]
Opus Agriculturae VI,9 - De
caseo faciendo - Hoc mense caseum coagulabimus sincero lacte coagulis
vel agni vel haedi vel pellicula, quae solet pullorum ventribus adhaerere,
vel agrestis cardui floribus vel lacte ficulno, cui serum debet omne deduci,
ut et ponderibus urgeatur.
[9] Aldrovandi non dà la
fonte di questa notizia. È assai verosimile che corrisponda a quella di
Gessner, il quale tuttavia parla di sangue di cappone e non di gallo. Conrad
Gessner Historia animalium III (1555) pag. 412: Fabae semina Graeci
asserunt capi sanguine macerata adversantibus herbis liberari, Ruellius. Ego
in Geoponicis adhuc nihil tale reperi.
[10]
Memorabilium utilium ac jucondorum Centuriae etc. 3.23. (Aldrovandi)
[11]
Naturalis historia XXX,121: Ad easdem vitiligines et muscas inlini
iubent cum radice Eupatoriae, gallinarum fimi candidum servatum in oleo
vetere cornea pyxide, [...]
[12]
Naturalis historia XXX,29: Cutem in facie custodit adeps anseris vel
gallinae.
[13] Libro II capitolo 94 di Jean Ruel (1549): Anserinus gallinaceusque conveniunt muliebribus malis, et ad labiorum rimas, et ad mangonizandam faciem, et contra aurium dolores.
[14]
Il sostantivo femminile greco epiméleia significa cura,
attenzione, sollecitudine.
[15]
Il sostantivo neutro greco mágganon significa incantesimo,
sortilegio, magia. Il verbo magganeúø
significa fare magie
o incantesimi, abbellire con artifizi,
falsificare. Ne deriva il sostantivo maschile latino mango,
che designa quel mercante che con mezzi artificiali abbellisce la sua merce
o la falsifica, soprattutto se è rappresentata da
pietre preziose, balsami o unguenti, vino, e anche da schiavi, in quanto il mango
doveva eccellere nell’arte di renderne più attraenti
volto e fattezze per nasconderne i difetti.
[16]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 396: Cutem
in facie adeps anseris vel gallinae custodit, Plinius. Adeps anseris et
gallinaceus utilis est ad nitorem vultus, εἰς
προςώπων
ἐπιμέλειαν, Dioscorides, ut Marcellus vertit: ad
mangonizandam faciem, ut Ruellius. Ego cum Plinio potius verterim ad faciei
custodiam, adversus ventos scilicet, frigora et Solem. Fissuras in facie sanat,
et faciem reddit lucidam, Rasis.
[17] Per quanto è stato possibile appurare, non esiste una
resina o una gomma ottenuta o ottenibile direttamente da Inula elenium,
ammettendo che nella ricetta si usi l'enula e non l'helenium
egiziano simile al serpillo
. Il latino gummi, o cummi, o commi,
che significa gomma oppure resina, è un vocabolo neutro indeclinabile e
deriva dal greco kómmi,
anch'esso neutro indeclinabile, a sua volta derivato dall'egiziano kmjt,
che suona kom in copto. Per gomma nei tempi passati, quando quella
artificiale non era possibile fabbricarla, si intendeva un prodotto
caratterizzato da elevatissima elasticità di origine naturale che si può
ottenere da numerose piante: se ne contano più di 300, tutte viventi nei
territori tropicali situati fra il 15º parallelo N e il 15º parallelo S.
§ Che l'erroneo eleni di Aldrovandi corrisponda assai verosimilmente
a helenii lo dimostra la traduzione di Lind (1963) che lo dà come
elecampane, come è detta l'Inula helenium in inglese.
Tuttavia Lind non si permette di porre una virgola dopo gummi, per
cui traduce con gomma di enula: Then distill it with powder of gum
elecampane, carabaccium, ammoniac
gum, myrrh, bdellium, sandarac or juniper resin, incense, and borax [etc.].
§ A nostro avviso questa virgola va posta, al fine di distinguere gomma da
enula.
[18] Dioscoride parla dell'helenium
nel libro I capitolo 27 del suo De materia medica, ma non cita alcuna
formulazione sotto forma di gomma o resina. Anche Pierandrea Mattioli
, nel
suo commento a questo capitolo
, non accenna a siffatte preparazioni.
Attraverso Mattioli veniamo a conoscenza del fatto che l'uso cosmetico in
campo femminile dell'helenium - ma di quello egiziano, forse simile
al serpillo
descritto da
Teofrasto
- viene citato da Plinio che ne
riporta anche un effetto afrodisiaco, mentre l'impiego cosmetico è taciuto
da Dioscoride, che ne indica l'uso della radice messa a mollo nel vino solo
contro il morso dei serpenti. Per cui possiamo presumere che in questa
ricetta di Aldrovandi, ricavata non si sa da chi, l'helenium sia
quello egiziano, quindi probabilmente una pianta simile al serpillo o
sermolino o Thymum serpyllum Corti
2008, strisciante a terra, assolutamente non eretto e imponente come l'Inula
helenium. Mattioli nel commento a Dioscoride assembla così il testo di
Plinio contenuto in Naturalis historia XXI 59 e 159: Meminit huius
etiam Plinius libro XXI. cap. X. his verbis. Helenium e lacrymis Helenae
dicitur natum: et ideo in Helena insula laudatissimum. Est autem frutex humi
se spargens, dodrantalibus ramulis, favere creditur formae: cutem mulierum
in facie, reliquoque corpore nutrire incorruptam. Praeterea putant usu eius
quandam gratiam iis, veneremque conciliari. (trascrizione di Fernando
Civardi
) § Ed ecco la botanica resa difficile da Plinio: XXI,59
Etiamnum folio coronant Iovis flos, amaracum, hemerocalles, habrotonum,
Helenium, sisymbrium, serpullum, omnia surculosa rosae modo. colore tantum
placet Iovis flos, odor abest, sicut et illi, qui Graece phlox vocatur. et
ramis autem et folio odorata sunt excepto serpullo. Helenium e lacrimis
Helenae dicitur natum, et ideo in Helene insula laudatissimum; est autem
frutex humi se spargens dodrantalibus ramulis, serpullo simili folio. -
XXI,159
Helenium ab Helena, ut diximus, natum favere creditur formae, cutem mulierum
in face reliquoque corpore nutrire incorruptam. praeterea putant usu eius
quandam vitae gratiam his veneremque conciliari. adtribuunt et hilaritatis
effectum eidem potae in vino eumque, quem habuerit nepenthes illud
praedicatum ab Homero, quod tristitia omnis aboleretur. est autem suci
praedulcis. prodest et orthopnoicis radix eius in aqua ieiunis pota. est
autem candida intus et dulcis. bibitur et contra serpentium ictus ex vino.
mures quoque contrita dicitur necare.
[19] Innanzitutto dobbiamo segnalare che Aldrovandi non fornisce la fonte di quanto sta riferendo, non permettendoci così una verifica dei suoi errori. § In latino antico non esiste carabes, ma solamente carabus che significava gambero, derivato dal greco kárabos, oppure indicava una piccola barca a remi di legno o di vimini. Né in greco è possibile trovare un equivalente di carabes. Oggi con Carabus si intende un genere di Coleotteri appartenente alla famiglia dei Carabidae composta da circa 25.000 specie dalle dimensioni da piccole a grandi. I Carabidi hanno corpo allungato, munito di antenne filiformi, di occhi ben sviluppati e di mandibole assai robuste e taglienti; le zampe lunghe e sottili permettono all'animale di spostarsi sul terreno a grande velocità. Spesso i Carabidi sono carnivori e quindi importanti per l'agricoltura, in quanto distruggono insetti nocivi, ma esistono anche specie dannose che si nutrono di semi, di mais e di fragole. Per i Carabidi non sono descritti impieghi particolari in campo umano, come è invece il caso della cantaride, Lytta vesicatoria, coleottero della famiglia Meloidi, i quali producono secrezioni tossiche e irritanti, e la cantaride era usata un tempo, e tutt'oggi da qualche demente visti i gravi effetti collaterali, a scopo afrodisiaco. § Lind (1963) ha cercato una soluzione al busillis traducendo carabes con carabaccium in corsivo, forse per mettere in evidenza l'aleatorietà della sua traduzione, e il legno carabaccio - scusate il neologismo - ha un profumo che si avvicina a quello del chiodo di garofano. § Questi che seguono sono i dati contenuti anche in Encyclopédie méthodique, médecine, par une société de médecins (Paris, Panckoucke, 1792): Bois de carabacci – Lignum carabaccicum - Carabaccium, (Hist. nat. bot.) c'est le nom que l'on donne à un bois aromatique des Indes, dont l'odeur ressemble beaucoup à celle du clou de girofle, excepté qu'elle est plus douce & moins pénétrante; extérieurement il est brun, ou de la couleur de la cannelle: on lui attribue la qualité d'adoucir l'acrimonie de la lymphe, & d'être un excellent remède contre le scorbut; il fortifie l'estomac, & facilite la digestion. On le prend en décoction, ou infusé comme du thé & du caffé. Les droguistes n'ont encore pu se procurer de justes renseignements sur l'arbre qui le fournit. § Vista la dovizie di errori latini in questo succinto brano di Aldrovandi, carabes viene tradotto con il fantomatico aldrovandesco carabes.
[20]
Rerum rusticarum I,38: Quae loca in agro stercoranda, videndum, et
qui et quo genere potissimum facias: nam discrimina eius aliquot. Stercus
optimum scribit esse Cassius volucrium praeter palustrium ac nantium. De
hisce praestare columbinum, quod sit calidissimum ac fermentare possit
terram. Id ut semen aspargi oportere in agro, non ut de pecore acervatim
poni. Ego arbitror praestare ex aviariis turdorum ac merularum, quod non
solum ad agrum utile, sed etiam ad cibum ita bubus ac subus, ut fiant
pingues.
[21] De re rustica II,14(15): Tria
igitur stercoris genera sunt praecipue, quod ex avibus, quod ex hominibus,
quod ex pecudibus confit. Avium primum habetur, quod ex columbariis egeritur.
Deinde quod gallinae ceteraeque volucres edunt: exceptis tamen palustribus
ac nantibus, ut anatis et anseris; nam id noxium quoque est.
Maxime tamen columbinum
probamus, quod modice sparsum terram fermentare comperimus. Secundum deinde, quod
homines faciunt, si et aliis villae purgamentis immisceatur, quoniam
ferventioris naturae est, et idcirco terram perurit.