Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Albuminis
ovorum singularis ubique fere terrarum usus est ad agglutinandum,
quemadmodum item apud veteres, [304] uti ex Plinio in primis habemus: Aurum,
inquit[1],
marmori, et iis quae candefieri
non possunt, ovi candido illinitur: Et alibi[2].
Candidum ex ovis admixtum
calci vivae glutinat vitri fragmenta. Vis vero tanta est, ut lignum
perfusum ovo non ardeat, ac ne vestis quidem contacta aduratur. Et
rursus[3]:
Aurum ovatum ex Grammaticis
quidam dictum volunt, quoniam ovi albo antea illito, aera, ac marmora
auri, et argenti laminis decorarentur. Quinim<m>o Cardanus
tradit ad {lithostrata} <lithostrota> conficienda (qualia vulgo
musaica vocant opera) ex frustulis lapidum diversorum colorum glutino
tenaci invicem iunctis, fieri maltham (glutinum) perpetuam ex calce,
et suillo adipe, vel pice, aut ovi candido. |
Almost
everywhere on earth the use of egg white as adhesive is outstanding,
and we can learn firstly from Pliny |
Pharmacopolae
longe ad alium usum albuminibus ovorum utuntur, ut scilicet serapia,
et alias potiones clariores reddant: quod ita praestant{;}<:>
albumina ex aqua frigida agitant scopulis, donec in spumam abeant,
quam particulatim syrupo, vel alteri decocto ferventi inspergunt, et
ubi {ferbuerit} <nigruerit>[4],
cochleari foraminolento deradunt, novam inspergunt, id faciunt, donec
sit syrupus clarior. Alii ubi ex bullis clarius decoctum vi ignis
factum animadvertunt, in id tepidum (nam calidius decoctum albumina
coqueret, in frigidiore minus prompte, et parcior spuma elicitur)
albumina singulis libris singula, sed etiam pluribus pauciora
inijciunt, scopulis agitant, ut spumesca{n}t[5],
{saccharum}
<saccharon>
in particulas confractum conijciunt, recoquunt: ubi spuma subsidit,
igni aufertur, <colatur[6]>
per manicam[7]
Hippocratis, melius autem per pannum clavis quatuor, angulis quatuor
firmatum. Colatur autem ter, quater si non satis claruerit: si ne sic
quidem{;}<,> albumen {separatum} <separatim[8]>
in aqua agitatum scopulis inspergitur decocto igni reddito, spuma illa
usta, alia inijcitur, idque toties donec bullae clarum satis produnt. Tunc
colatur quoties est necesse. |
The
apothecaries use egg whites for just other employ, that is, to make
syrups - see serapium |
Antiquitus
etiam vina sua albuminibus ovorum clarificabant: Hinc apud Horatium[9]
legimus: Surrentina
vafer, qui miscet faece falerna Vina,
Columbino limum bene colligit ovo, Quatenus ima petit volvens aliena vitellus. |
In
ancient times they fined their wines with egg whites. Hence in Horace The
sly fellow mixing wines of Sorrento |
Vinum,
inquit Nicolaus Myrepsus, ut pellucidum confestim fiat: Alba ovorum
conijce in vas, quotquot suffecerint, et albumen quoad spumat,
concutiatur<.>[10]
cum vino, et
modicum salis albi, tenuis, et fit album. Cuius rei Albertus[11]
hanc rationem assignat, nempe quoniam
vitellus ovi naturam habet cognatam cum faece vini, et albugo cum
vino, ideo fit, inquit, quod
cum ova immittuntur vino (turbato per aestatem propter calorem
austrinum) cum arena, et calce
clarificatur vinum: nam arena et calx perforant (penetrant) vini
substantiam, et vitellus attrahit faecem. Utrum vero vitello ea
vis sit, subdubito, etsi id Ornithologus alioqui etiam affirmet, ac
Albertus rursum alibi vitellum panni sordes abstegere scribat, sed
nisi in plenilunio exclusi ovi, et non aliter, si diis placet: at quid
obsit, quaeso, quod vel in crescente Luna, vel in decrescente nati ovi
vitellum praestare prohibeat? Nunquam enim mihi persuaserim veram esse
rationem, quam ex aliis idem Albertus adducit; nempe quia media
saginata (sic habet codex impressus, forte sanguinea) gutta in vitello
prima quidem generatione existens, calorem penetrantem, et dividentem
maculas ex multo lumine Lunae humidum movente tunc concipit, quod alio
tempore facere nequit. |
Nicolaus
Myrepsus |
Qui
colore picturam illustrant, ovi candidum spongia frangunt, donec
prorsus tenue, et aqueum fiat: quod ita fractum coloribus suis
admiscent, ut vulgares etiam pictores. Olim ad ornandos,
crispandosque capillos albi liquoris ovi usus erat etiam pro iuvenibus,
qui nunc puellis tantum relinquitur. |
Those
who embellish an image with color, shatter egg white with a sponge
until it became quite thin and watery: after shattered it thus, they
mix it to their colors, as also common painters are doing. Once the
egg white was also used by young people to arrange and frizzle hair, a
use which now is left only to girls. |
INSIGNIA.
ICONES. NUMISMATA. |
EMBLEMS
- IMAGES - COINS |
Pausanias[12]
prodidit in arce Elidis Minervae fanum fuisse, signumque auro, et
ebore fabricatum idque Phidiae opus extitisse: Deae vero cassidi
Gallinaceum Gallum insistere: quod, ut opinor, haec avis omnium
volucrum pugnacissima sit, vel quod Minervae cognomento Erganae sacra
habeatur. Tradit
item aliter[13].
Idomeneum Minois nepotem a Pasiphaë Solis filia oriundum in
scuto Gallum Gallinaceum pro insigni usum fuisse. Et quamvis Pausanias
eum id factitasse credat, ut originem iactitaret suam a Deo Apolline
nimirum, cui Gallus quoque ut docuimus, erat consacratus, quod cantu
suo Solis ortum annunciet, quis tamen haud inepte coniecerit, alitis
pugnacitatis, et magnanimitatis imitandae causa ducem illum, cuius
praestantiam in bello decantat Homerus, eiusmodi insigne in scuto
tulisse: quod Danos, Alanosque non factitasse duntaxat diximus[14],
sed sibi nomen etiam ab ipso Gallo desumpsisse. Cyrum insuper narrat
Alex. ab Alexandro[15]
aureum Gallum lanceae affixum militi in acie pro vexillo
ex<h>ibuisse, haud dubio, ut alitem sequeretur, cui unicus
scopus est in praelio victoria potiri, et pro libertate dimicare. Sed
Plutarchus[16]
Artaxerxem Persarum regem attestatur Cyri Iunioris percussori ex Caria
virtutis tale contulisse praemium, ut in prima acie Gallum aureum in
hastae gestaret apice. Unde
factum est, ut Cares [305] omnes Gallos[17]
pro conis haberent, ut idem Plutarchus ibidem scribit. |
Pausanias |
[1] Naturalis historia XXXIII,64: Marmori et iis, quae candefieri non possunt, ovi candido inlinuntur, ligno glutini ratione conposita; leucophorum vocant. quid sit hoc aut quemadmodum fiat, suo loco docebimus. Aes inaugurari argento vivo aut certe hydrargyro legitimum erat, de quis dicemus illorum naturam reddentes.
[2] Naturalis historia XXIX,51: Et, ne quid desit ovorum gratiae, candidum ex iis admixtum calci vivae glutinat vitri fragmenta; vis vero tanta est, ut lignum perfusum ovo non ardeat ac ne vestis quidem contacta aduratur.
[3] Impossibile trovare questa
frase in Plinio. Si tratta verosimilmente di un qui pro quo dovuto
al saccheggio del testo di Gessner da parte di Aldrovandi. L’aurum
ovatum viene riportato da Gessner tra due citazioni tratte da Plinio.
Aldrovandi, senza fare i debiti controlli, ha attribuito l’aurum
ovatum a Plinio anziché a Gessner. §
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 433:
Albuminis usus. Aurum marmori et iis quae candefieri non possunt,
ovi candido illinitur, Plinius. Candidum ex ovis admixtum calci vivae
glutinat vitri fragmenta, vis vero tanta est ut lignum perfusum ovo non
ardeat, ac ne vestis quidem contacta aduratur, Plin. Aurum ovatum ex
Grammaticis quidam dictum volunt, quoniam ovi albo antea illito, aera ac
marmora auri et argenti laminis decorarentur. Papaver candidum panis
rustici crustae inspergitur affuso ovo inhaerens, etc. Plinius. [Naturalis
historia XIX,168: hoc et panis rustici crustae inspergitur, adfuso ovo
inhaerens...]
[4] Come spesso accade,
Aldrovandi si astiene dal citare la fonte dei dati, che, attraverso
Gessner, è rappresentata da Jacques Dubois. § Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 433
: [...] vel alteri decocto
ferventi inspergas: et ubi nigruerit, cochleari foraminulento deradas,
[...]. § La citazione di Gessner è corretta, in quanto a pagina 162a di Methodus
medicamenta componendi, ex simplicibus iudicio summo delectis, et arte
certa paratis (1553) Jacques Dubois recita: [...] prior nigrescit
[...].
[5] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 434: [...] albumina singulis libris
singula, sed etiam pluribus pauciora inijciunt, scopulis agitant, ut
spumescat, [...].
[6] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 434: [...] tepidum vel frigidum
colatur, per manicam Hippocratis, melius autem per pannum clavis quatuor,
angulis quatuor firmatum. § Per non tediarci, Aldrovandi taglia il testo
di Dubois come riferito da Gessner, che suona così: ubi spuma subsedit,
igni aufertur, calidum, si crassum est vix colatur. si facile colatur, sed
turbidum, tepidum vel frigidum colatur, per manicam Hippocratis [...].
[7] Una manica conica in
flanella usata per filtrare i liquidi, che in inglese suona chausse,
come riferisce Lind (1963): chausse,
a conical bag, made of flannel, for straining liquids. Dunglison.
- Robley Dunglison, Medical
Lexicon - A Dictionary of Medical Scienxe - Blanchard and Lea, Philadelphia, 1865.
[8] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 434:
[...] si ne sic quidem albumen
separatim in aqua agitatum, [...].
[9] Satirae II,4,55-57.
[10] Il testo contenuto in
Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones
quadragintaocto (tradotto, emendato e annotato da Leonhart Fuchs e
pubblicato a Lione nel 1549) non corrisponde a quello di Aldrovandi per un
semplice punto dopo concutiatur. Corretto è invece il testo
riportato da Conrad Gessner in Historia animalium III (1555) pag.
434
. Vinum ut pellucidum confestim fiat: Alba ovorum coniice in vas
quotquot suffecerint, et vinum quoad spumat concutiatur. cum vino et
modicum salis albi tenuis, et fit album, etc. Nic.
Myrepsus.
[11]
In comm. 3 de gen,
animal. c. 2. (Aldrovandi) - Si tratta del terzo commento al De
generatione animalium di Aristotele.
[12] Periegesi della Grecia
VI, Elide II, 26,3. - In Eliacis. (Aldrovandi) - Aldrovandi ne fa
una breve citazione a pagina 239.
[13] Periegesi della Grecia V, Elide I, 25,9.
[14] Aldrovandi ne ha parlato
diffusamente a pagina 250.
[15] Genialium dierum libri sex, IV, cap. 2. (Aldrovandi)
[16] In Artax.
(Aldrovandi) - Aldrovandi ne ha già parlato a pagina 185.
- Artaxerses
10,3. [10] Dinon then affirms that, after the death of Artagerses,
Cyrus, furiously attacking the guard of Artaxerxes, wounded the king's
horse, and so dismounted him, and when Teribazus had quickly lifted him up
upon another, and said to him, "O king, remember this day, which is
not one to be forgotten," Cyrus, again spurring up his horse, struck
down Artaxerxes. But at the third assault the king being enraged, and
saying to those near him that death was more eligible, made up to Cyrus,
who furiously and blindly rushed in the face of the weapons opposed to him.
So the king struck him with a javelin, as likewise did those that were
about him. And thus Cyrus falls, as some say, by the hand of the king; as
others by the dart of a Carian, to whom Artaxerxes for a reward of his
achievement gave the privilege of carrying ever after a golden cock upon
his spear before the first ranks of the army in all expeditions. For the
Persians call the men of Caria cocks, because of the crests with which
they adorn their helmets. (translated by John Dryden)
[17] Questa è una pura
illazione di Aldrovandi, non reperibile né in Plutarco né in Gessner.
Aldrovandi potrebbe essere stato colto da un raptus di sineddoche, cioè,
abbia preso una parte – la cresta, il cimiero – per il tutto,
trasformando così in un gallo un cimiero che era dritto come la cresta di
un gallo. Non sottilizziamo sul tipo di cresta: semplice, a pisello, a
noce, etc, anche se verosimilmente il riferimento è alla cresta semplice, come quella del nostro Livorno.