Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Herodotus[1]
vero eos ait primos galeis cristas imposuisse, et clypeis signa
adiunxisse, et lora scutorum excogitasse. Hinc praeterea factum est,
ut Persae Caras omnes ἀλεκτρυόνας dicerent, id est, Gallos, διὰ
τούς λόφους ,
id est, a conis, quos in galeis portabant, ad quod lepidissimus
fortasse Aristophanes[2]
allusit, dum Gallos quandoque imperitasse Persarum gentibus dicat: quo
argumento etiam Persica appelletur avis Gallus, atque eo item nomine
cyrbasiam, et tiaram gestat, quod regibus tantum licebat, tradente
Clitarcho[3]. |
In
truth Herodotus |
In Apollinis Delphici celeberrimo templo, ut Plutarchus[4]
author est, eius Dei imago erat, quae manu Gallinaceum tenebat, ut
horam matutinam, et tempus instantis ortus designaret. Gallum
in foro Romano depictum fuisse ex Plinio[5]
habemus: deinde video, inquit,
et in foro {positus} <positas> vulgo. Hinc
enim ille Crassi oratoris lepos agentis sub veteribus, cum testis (alias
reus) compellatus instaret: Dic
ergo, Crasse, qualem me reris? Talem,
inquit, ostendens in tabula
pictum inficetissime (alias infacetissime) Gallum
exerentem linguam. Quod forte Plinius ex Cicerone[6]
transcripsit. Quintilianus tamen id factum e C. Iulio narrat. Illum
enim obstrepenti Helvio[7],
ac saepius instanti qualem se tandem ostensurum esset, digito
monstrasse imaginem Galli pictam in scuto {Mariani Cimbrici}
<Mariano Cimbrico>, cui tunc Helvius simillimus videbatur. |
As
Plutarch |
Notissima
insuper historia est apud Pausaniam[8],
et Suidam[9]
(variant tamen nonnihil inter se) Athenienses Anterotis aram
constituisse, in qua pueri nudi, et formosi signum erat, in ulnis
geminos sustinentis generosos Gallos, et se in caput {impellentes}
<impellentis>, quibus Timagoram, et {Meletum} <Meletem>[10]
qui amore perierunt, significabant. Gestat autem puer Gallinaceos:
quod una cum duobus Gallis, quos a {Meleto} <Melito> sibi dono
datos ulnis gestabat, ex arce Athenis se praecipitasset<.> |
Furthermore
in Pausanias |
Gallinacei
icon in excelsarum turrium {ex}[11]
apicibus ex orichalco conflata, et inaurata plerunque, imponi solet,
lamina ad ventum versatili. Monzae in Gallia Transpadana Gallina
videtur una cum pullis ex auro Theodorico rege ibi facta. Paulus
Morigia[12]
hanc auream Gallinam cum duodecim [septem[13]]
pullis pariter aureis Theogillae[14]
reginae Christianarum rerum studiosissimae iussu confectam testatur[15],
eamque ab illa in templo, quod Monzae D. Io. Baptistae voverat, inter
alia regia dona memoriae consecrasse. Mirum, quod scribit Georgius
Agricola, lapidem Eislebanum aliquando Galli effigiem referre. |
On
the tops of highest towers the image of a brass-cast rooster, and
mostly gilded with gold, is usually placed, applied on a vane turning
in the wind. At Monza in Transpadane Gaul a hen can be seen with her
chicks here made out of gold by the King Theodoric |
Quod
modo ad numismata attinet, in quibus imago Galli Gallinacei
conspicitur, statuendum est ea vel in Galli, vel in Deorum, quibus
consecratus erat, honorem, {cusa} <fusa> fuisse. In Mamertinorum
in primis numismatibus Gallus figura erecta, ita ut velut cucurrire
velle videatur, apparet cum astro prope eius collum: inscriptio est
talis. {ΜΑΜΕΡΤΙΝΩΑ}
<ΜΑΜΕΡΤΙΝΩΝ>[16]
ΒΡΕΤΤΙΩΝ.
In altera nummi parte est figura erecta, pectus, ventremque duntaxat
velata, dextra baculum cum flagello, sinistra hastam tenens: humi
prope eam a dextra thorax, a sinistra parma iacet. Asis (regio puto
sic dicta. Nam et Ovidius[17],
teste Abrahamo Ortelio, ita Asiam vocat) puerum delphino insidentem
numis {insculpebant} <insculpebat>[18]:
Dardani<s> Gallorum pugnam: author est Pollux[19],
quod ideo fecisse eos Pierius Valerianus recte existimat, quoniam
magnum pugnacitatis decus sibi antiquitus usurparent. Hinc
honoratum semper apud Maronem Dardaniae nomen, cum secus Phryges fere
semper ceu imbelles notentur. |
Now,
as far as coins is concerned on which the image of a rooster can be
seen, it must be established whether they were minted in honor of the
rooster or of the gods to whom it was sacred. First of all in the
coins of Mamertines |
Hubertus
{Goltius} <Goltzius> {Selenontinorum} <Selinuntiorum>
numismata, in quibus icon Galli conspicitur, depicta exhibet: in
quorum primo viri nudi in adversa parte imago est, pateram dextra,
sinistra lauri, vel olivae ramum tenentis: a dextra eius ara est,
supra quam ignis, et ante eam Gallus tanquam festinanter currens, a
sinistra cippus, cui insidit taurus, seu bos caput declinans, et
cornibus suis incursum minitans: supra tauri tergus folium selini[20]
herbae (quam Latini apium nuncupant) a qua {Selinontis}
<Selinuntis> urbs nomen obtinuit, item Selinus fluvius, qui haud
procul ab eius urbis moenibus praeterlabebatur. Inscriptio numi est
{ΣΕΛΙΝΩΝΤΙΩΝ} <ΣΕΛΙΝΟΝΤΙΟΝ>[21].
Ab altera numi parte biga est, cui duo insistunt viri nudi, quorum
alter qui est a dextra, lora equorum sinistra tenet, dextra sagittam
tensi arcus: qui vero a sinistra stat arcum iam dictum dextra retinet,
sinistra baculum, quo equos regat, et in hac parte nulla erat
inscriptio, contra ac in altero eorundem {Selenontinorum}
<Selinuntiorum> numo, in quo praedicta inscriptio est in parte
bigae, in adversa vero istaec ΣΑΨΥΗ[22],
caetera eodem fere se habebant modo, nisi quod hic in ara focus non
adsit, et taurus in cippo elaborato consistat. Tertium a primo
differebat, quod ab utraque parte numi eadem inscriptio est {ΣΕΛΙΝΩΝΤΙΩΝ} <ΣΕΛΙΝΟΝΤΙΟΝ>, item in eo quod ab utraque cippi parte
lauri ramus dependet. |
Hubert
Goltz |
Quartum
numisma ab omnibus diversum est. Hic enim nuda illa imago, quam
Herculis esse remur, dextra pateram, ut in superioribus, sed sinistra
clavam gestat aculeis armatam, et a parte dextra altare quidem astat,
sed sine foco, ac magis quam in illis elaboratum, praeterea ante id
serpens est capite erecto: a sinistra parte Gallus, atque demum supra
eam Selini folium cum inscriptione ut in secundo, sed transpositis
literis, nempe hoc modo ΗΥΨΑΣ.
In
aversa numi parte eadem imago taurum cornu prehensum retinens,
sinistra erecta clava minitans: fuerit autem haud dubio taurus
Eric<h>t<h>onius, quem Hercules [306] superasse dicitur:
inscriptio {ΣΕΛΙΝΩΝΤΙΩΝ} <ΣΕΛΙΝΟΝΤΙΟΝ>. |
The
fourth coin is different from all others. For here that naked figure
we think to be of Hercules |
[1] Storie I. (Aldrovandi)
[2] In Avibus. (Aldrovandi) - Gli uccelli, 483
[3] L. Cur Pythia non
amplius carmine respondeat. (Aldrovandi) - In Sententiae (ed.
by A. Elter) in Index Lect. Hib. ... (Bonn, 1892). (Lind, 1963) §
Forse Lind ha scambiato Clitarco gnomologo – che scrisse The
sentences of Sextus, ed. H. Chadwick, Cambridge, 1959 – con Clitarco
di Colofone. § In base al rimando fornito da Aldrovandi dovrebbe
trattarsi dell’opera Sugli oracoli pitici di Plutarco che va
invece riferita alla citazione tratta da Plutarco del paragrafo seguente,
come si può correttamente desumere da Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 404: In Apollinis Delphici templo
chirotechnae (id est opifices manuarii) frigida quaedam et curiosa
fecerunt, ut qui manui Apollinis gallinaceum imposuit, ut horam matutinam
et tempus instantis ortus designaret, Plutarchus in libro Cur Pythia non
amplius carmine respondeat. - Sempre a pagina 404 di Gessner si trova il
brano tratto da Clitarco tramite lo Scoliaste
: Quanquam enim (inquit
Scholiastes) Persae omnes tiaram ferrent, solis tamen regibus erectam
ferre fas erat: caeteris complicata erat vel in frontem prona vergebat, ut
Clitarchus tradit. § I frammenti delle
Storie d'Alessandro di Clitarco di Colofone sono contenuti in Jacoby,
F., Die Fragmente der griechischen Historiker, I, Leiden 19572;
II A, Berlín 1926; II B, Berlín 1929; III A, Leiden 19542;
III B, Leiden 1950; III C, Leiden 1958.
[4] Aldrovandi non dà nessuna
referenza per questa notizia tratta da Plutarco, ma dovrebbe trattarsi del
Cur Pythia non amplius carmine respondeat o Sugli oracoli pitici
di Plutarco, erroneamente riferito poc’anzi a Clitarco. Si veda Pizio.
[5] Naturalis historia XXXV,24-25: Quam primam arbitror picturam externam Romae publicatam, deinde video et in foro positas volgo. Hinc enim ille Crassi oratoris lepos agentis sub Veteribus; [25] cum testis compellatus instaret: dic ergo, Crasse, qualem me noris? Talem, inquit, ostendens in tabula inficetissime Gallum exerentem linguam.
[6] De Oratore II,266. (Aldrovandi)
[7] Aldrovandi ne ha già
parlato a pagina 272. § Cicerone De Oratore II,266:
Valde autem ridentur etiam imagines, quae fere in deformitatem aut in
aliquod vitium corporis ducuntur cum similitudine turpioris: ut meum illud
in Helvium Manciam "iam ostendam cuius modi sis," cum ille
"ostende, quaeso"; demonstravi digito pictum Gallum in Mariano
scuto Cimbrico sub Novis distortum, eiecta lingua, buccis fluentibus;
risus est commotus; nihil tam Manciae simile visum est; ut cum Tito
Pinario mentum in dicendo intorquenti: "tum ut diceret, si quid
vellet, si nucem fregisset." § Quintiliano, Institutio
oratoria VI,3,38: Rarum
est ut oculis subicere contingat, ut fecit C. Iulius: qui cum Helvio
Manciae saepius obstrepenti sibi diceret: "iam ostendam qualis sis",
isque plane instaret interrogatione qualem tandem se ostensurus esset,
digito demonstravit imaginem Galli in scuto Cimbrico pictam, cui Mancia
tum simillimus est visus: tabernae autem erant circa forum ac scutum illud
signi gratia positum.
[8] Periegesi della Grecia
I, Attica, 30,1. (Aldrovandi) - Aldrovandi ne ha già parlato a pagina 268 dove viene discussa anche tutta la problematica di Meles, Meletus
e Melitus, nuovamente esposta appena più avanti.
[9] In dictione Miletus.
(Aldrovandi) - Conrad Gessner ha invece “in dictione Melitus” -
Referenza già data a pagina 268 da Aldrovandi e nel lessico Suida la
voce Melitus suona Mélitos.
[10] Il nome greco di persona Mélës,
Mélëtos, accusativo Mélëta, Melete in italiano, viene
latinizzato da Giglio Gregorio
Giraldi in Meletum anziché Meletem. Se la sua
flessione latina corrisponde a quella del fiume della Ionia Meles,
anche il nome di persona fa Meletem all’accusativo. La conferma
l'abbiamo da Ludwig Dindorf alias Ludovicus Dindorfius (Lipsia
1805-1871), che pubblicò il Pausaniae descriptio Graeciae a Parigi
nel 1845: al nominativo scrive Meles, all'accusativo Meletem.
§ Ecco il testo di
Pausania in traduzione inglese, Description of Greece I, Attica,
30,1: Before the entrance to the Academy is an altar to Love, with an
inscription that Charmus was the first Athenian to dedicate an altar to
that god. The altar within the city called the altar of Anteros (Love
Avenged) they say was dedicated by resident aliens, because the Athenian
Meles, spurning the love of Timagoras, a resident alien, bade him ascend
to the highest point of the rock and cast himself down. Now Timagoras took
no account of his life, and was ready to gratify the youth in any of his
requests, so he went and cast himself down. When Meles saw that Timagoras
was dead, he suffered such pangs of remorse that he threw himself from the
same rock and so died. From this time the resident aliens worshipped as
Anteros the avenging spirit of Timagoras. (Description of Greece
with an English Translation by W.H.S. Jones, Litt.D. in 4 Volumes. Volume
1. Attica and Corinth, Cambridge, MA, Harvard University Press; London,
William Heinemann Ltd., 1918)
[11]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 404: In
excelsarum turrium apicibus gallinacei icon ex orichalco conflata, et
inaurata plerunque, imponi solet, lamina ad ventum versatili. Vide Emblema Alciati quod in fine historia galli recitabitur.
[12] Lib. 1 c. 8 hist. Medio. (Aldrovandi) - Historia dell'antichità di Milano, Venezia 1592.
[13] Impossibile risalire alla fonte degli erronei 12 pulcini, anziché 7 come attesta il manufatto che ancor oggi possediamo. § Ecco cosa troviamo in Historia dell'antichità di Milano (1592) I,8 quando Morigia sta elencando ciò che Teodolina donò alla Chiesa di San Giovanni Battista di Monza: [...] e vi lasciò ancora un tesoro, e una Pitta con docici (sic!) Pulcini d'oro masiccio (sic!) [...]. § È assai verosimile che 12 anziché 7 sia un madornale errore di Paolo Morigia. Scrisse di lui Girolamo Tiraboschi (gesuita, storico della letteratura ed erudito italiano, 1731-1794): le sue opere sono assolutamente mancanti di spirito critico. Questo ce lo riferisce www.provincia.va.it. Se non bastasse, l'Enciclopedia Biografica Universale Treccani (2007) aggiunge: scrisse moltissimo, accompagnando a un'estrema credulità la cura di raccogliere il maggior numero possibile di notizie e fatti. § Chi troppo vuole nulla stringe!
[14] Introvabili nel web Theogilla nonché Theogilia. Raro Teodelinda. In inglese suona sia come Theodelinda che come Theodolinda. Paolo Morigia usò Teodolina. § Si potrebbe ipotizzare che Aldrovandi ribattezzò Teodolinda con Theogilla, ma l'illazione di cui si parla nella nota seguente fa sorgere il sospetto che Aldrovandi abbia tratto Theogilla da un'altra fonte di cui non dà referenza. § Lind (1963) ha tradotto con Theogilla.
[15] Si tratta di un'illazione
di Aldrovandi, in quanto Paolo Morigia né in I,8 di Historia
dell'antichità di Milano (1592) cui sta facendo riferimento
Aldrovandi, né in altri punti di quest'opera, si sogna di affermare che
la chioccia coi 7 pulcini - 12 per Morigia - venne realizzata per ordine
di Teodolinda. Ecco le parole di Morigia che sta elencando ciò che la
regina donò alla Chiesa di San Giovanni Battista di Monza da lei fatta
edificare come oraculum nel 595: [...] e vi lasciò ancora un
tesoro, e una Pitta con docici (sic!) Pulcini d'oro masiccio (sic!) [...].
§ Il Dizionario della lingua italiana di Niccolò Tommaseo e
Bernardo Bellini (1865-1879) riferisce che pitta equivale a gallina: Pitta
s. f. per Gallina è voce fanciullesca, ma su per la Montagna
pistojese lo dicono anche gli adulti. § In dialetto valenzano (Valenza
– AL) e nelle aree circostanti si usa pita con una sola t per indicare
la chioccia. Potrebbe trattarsi di un vocabolo di origine onomatopeica che
rispecchia il continuo petulante richiamo emesso della chioccia ai suoi
pulcini. Che pita indichi petulanza lo conferma ciò che si dice a una
persona noiosa: Fa nijnta la pita – Non fare la chioccia ~ A t'è nuius
acmé na pita – Sei noioso come una chioccia. § Grazie a Fernando
Civardi veniamo a sapere che anche a Milano la chioccia è detta pita,
mentre a Motta Visconti (MI) è detta pitt. § Da non confondere la pitta
di Morigia con pitta (voce di origine telugu, lingua dravidica parlata
nell'India centro-orientale) che identifica un genere di uccelli
passeriformi con una ventina di specie diffuse in Africa, Asia e
Australia, come per esempio la Pitta del Bengala, Pitta brachyura.
[16] Ulteriore dimostrazione
degli errori contenuti nel greco che ci ammannisce Aldrovandi. È
possibile contraddire Ulisse anche se non disponiamo del testo di Hubert
Goltz dal quale ha desunto le notizie numismatiche. Le numerose
monete dei Bruzzi reperibili nel web portano come leggenda mamertinøn
e non mamertinøa.
Si veda il lessico alla voce Mamertini.
[17] Metam. (Aldrovandi) - Metamorphoses V,648-649: Iam super Europen sublimis et Asida terram | vectus erat iuvenis: Scythicas advertitur oras. - IX,447- 449: Sponte fugis, Milete, tua, celerique carina | Aegaeas metiris aquas, et in Aside terra | moenia constituis positoris habentia nomen.
[18] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 404: Asis (regio puto sic dicta)
puerum delphino insidentem numis insculpebat, Dardanis gallorum pugnam,
Pollux lib. 9. et Caelius.
[19] Onomastikón lib. 9. (Aldrovandi)
[20] Il sostantivo greco
neutro sélinon viene tradotto con apio, sedano, prezzemolo. Il
nome scientifico del prezzemolo è Petroselinum hortense, dal greco
petrosélinon, sedano che nasce tra le pietre, da pétra,
pietra+sélinon, sedano.
[21] Ennesima dimostrazione degli errori di cui straripa il greco propinatoci da Aldrovandi. È possibile contraddire Ulisse anche se non disponiamo del testo di Hubert Goltz dal quale ha desunto le notizie numismatiche. Le numerose monete di Selinunte reperibili nel web, e non solo nel web, portano come leggenda selinontion e non selinøntiøn. § Inoltre è assai verosimile che si tratti di tetradracme e la tetradracma in greco suona tetrádrachmon che è di genere neutro, cui si adatta perfettamente l'aggettivo selinontion = di Selinunte = tetradracma di Selinunte. § A essere precisi selinontion andrebbe scritto selinoyntion, ma non ci è più possibile redarguire gli abitanti di Selinunte.
[22] Si tratta della scrittura
speculare di hypsas. § Nella
leggenda della moneta la lettera h
indica l'aspirazione, sostituita poi dallo spirito aspro che oggi si
rappresenta così: ‛. Infatti la traslitterazione dal greco del
fiume Ipsas, oggi Belice, corrisponde a Hypsâs che è di genere maschile
e dove la y è accompagnata dallo spirito aspro che nel nostro alfabeto
viene espresso con H oppure h a seconda se il vocabolo inizia con la
maiuscola o con la minuscola. § Per
il fiume Belice si veda il lessico alla voce Selinunte.