Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Si quae
mulier menses ordinato tempore non habuerit, tria ova recentia ad
duritiem cocta, putamine separato, et minutatim concisa lateri ignito
infundat, et vaporem (quod per canalem aut infundibulum fieri poterit)
utero concipiat: sic fiet ut paulatim hoc vitium emendetur, Ex libro
Germanico manuscripto. videtur autem hoc remedium, non provocandis
mensibus, sed coercendis illis qui intempestive fluunt destinatum esse. Ova cocta et cum melle trita tussientibus dantur, Plinius[1].
videtur autem de duris intelligere, ut supra exposui. Ex ovo duro
interius quod est (albumen nimirum una cum vitello) passo intritum,
adiectis aquae calidae cyathis duobus, si antequam cubitum eas biberis,
quietiorem a tussi maiorem partem noctis
habebis, et eius potionis adsiduitate sanabere, Marcel. Putant
aliqui ova diutissime elixa et indurata immodice, homini venenum fieri. |
Se
una donna non ha avuto le mestruazioni alla scadenza stabilita deve
porre su un mattone arroventato tre uova fresche cotte sode, senza
guscio, e finemente tritate, e faccia entrare fino all’utero il vapore
(e ciò si potrà ottenere attraverso un tubo o un imbuto): in questo
modo si verificherà che poco a poco questo disturbo si risolverà, da
un libro tedesco manoscritto. Ma sembra che questo rimedio è destinato
non a provocare le mestruazioni ma ad arrestare quelle che arrivano in
anticipo. Le uova cotte e tritate con miele vengono date a coloro che
hanno la tosse, Plinio |
¶
Albumen et totum combustum ovum, et cum vino vel aceto potum vel
impositum, omnes fluxus stringit, Constantinus. alii ex Aesculapio,
nulla albumine mentione facta, sic legunt, Ovum totum combustum, etc. Ad
sanguinis reiectionem e pectore, Ovorum cinis prodesse putatur, Serenus.
Ad profluvium mulieris: Gallinae ovum totum comburas et conteras, et in
vino mixtum illinies, restringit; Sextus. vide in Testa ovi usta
inferius. |
¶
L’albume e l’uovo intero abbrustolito, e bevuto oppure applicato
localmente con vino o con aceto, riduce ogni tipo di flusso, Costantino
Africano |
¶ Pars VI.
Remedia ex ovis cum aceto coctis, aut solum in eum maceratis et
emollitis. Si aceto coctum edatur ovum, exiccat fluxiones ventris,
Galenus et Symeon Sethi. quod si etiam admiscueris aliquid eorum quae
dysentericis et coeliacis prosunt, deinde super igne mediocri et minime
fumoso, qualis carbonum est, frixeris, et exhibueris aegris, non parum
eos adiuveris. Convenienter autem addetur huic remedio omphacium et rhus,
tum ruber dictus[2]
qui obsoniis aspergitur, tum succus ipsius: et galla, et sidia[3],
et cinis cochlearum quae integrae tostae fuerint: nec non vinacea, et
fructus myrti, mespili, corni. his medicatiora sunt balaustia, et
hypocist{h}is, et cytini[4],
Galenus. Ova cocta sicut sunt (in testa sua nimirum) cum aceto,
prohibent effusionem humorum ad stomachum et intestina, et fluxum
ventris et dysenteriam: et medentur asperitati gulae et ventriculi,
Avicenna. Ex aceto decocta ardores urinae, renum ulcera ac vesicae
mirifice tollunt: et multo magis si nuper nata et cruda excusso
albamento deglutieris, Platina. |
¶
Sezione 6 – Rimedi ottenuti da
uova cotte in aceto, oppure solamente macerate e ammorbidite in aceto.
Se si mangia un uovo cotto in aceto, fa cessare la diarrea, Galeno |
Maceratorum
in aceto putamen mollitur, talibus cum farina in pane subactis, coeliaci
recreantur. Quidam ita resoluta (aceto mollita) in patinis torreri
utilius putant. Quo genere non alvos tantum, sed et menses foeminarum
sistunt aut si maior sit impetus, cruda (praemollita tamen aceto) cum
farina ex aqua hauriuntur{:}<.> Et per se lutea ex iis {decocta}
<decocuntur> in aceto donec indurescant: iterumque cum trito
pipere torrentur ad cohibendas alvos, Plinius[5].
Coeliacos recreabis pane, | Quem madido farre efficies ac mollibus ovis,
| Quorum testa fero prius emollescat aceto, Serenus. Ova in aceto cum
testis suis macerata, et alio die in patella infusa ibique tosta,
coeliacis in cibo data plurimum prosunt, Marcellus. Ova decoquuntur ex
aceto donec indurescant, et vitelli eorum tosti cum pipere esui coeliaco
dantur, cito medentur, Marcellus. |
Il
guscio di quelle macerate in aceto si rammollisce, e i sofferenti di
dolori intestinali vengono risollevati da siffatte uova impastate con
farina per fare il pane. Alcuni
ritengono più utile che vengano abbrustolite in padella dopo averle così
rammollite (ammorbidite in aceto). Preparate in questo modo bloccano non
solo la diarrea, ma anche le mestruazioni, oppure se il flusso è
abbastanza intenso, vengono inghiottite crude (tuttavia prima
ammorbidite in aceto) con farina e acqua. I loro tuorli vengono cotti
anche da soli in aceto fino a farli indurire: e poi si fanno nuovamente
tostare con pepe tritato per arrestare la diarrea, Plinio. Farai stare
meglio chi soffre di dolori intestinali con del pane che farai con farro |
Tussis in
equo (inquit Theomnestus in Hippiatricis Graecis) quam aestus aut pulvis
excitavit, iis remediis abigitur. Ova quinque cum suis putaminibus in
aceto acri cum advesperascere coeperit, macerabis. diluculo deprehendes
exteriorem callum intabuisse, sic ut ea prorsus emollescant: qualia
videri solent quae intempestive ponuntur et praecoci partu gallinarum
eduntur: quorum folliculus tactui non renitens, in vesicae modum
liquoris capax remanet. Ubi os diduxeris, linguam educens, integra
singillatim faucibus impelles: singula auripigmento convolves. sed caput
sublime teneatur, dum singula devorarit. Sub haec autem foenigraeci [fenograeci]
aut ptisanae cremor melle dilutus infunditur. ea triduo data vitium
extenuabunt, Haec ille. Ad lentigines faciei, Pone in acerrimo aceto ova
septem integra, et tandiu dimitte ibi donec exterior testa in modum
interioris pelliculae mollescat, et cum eis admisce pulveris sinapis unc.
4. et simul tere et in faciem inunge frequenter, Trotula[6]. |
Nel
cavallo (dice Teomnesto |
Ad scabiem
pruritumque: Ova gallinae integra in acetum acerrimum demitte per diem
noctemque: quae si tria fuerint, ipsis cum putaminibus in eodem aceto
contritis adijce sulphuris ignem non experti, arsenici scissilis, uvae
taminiae, cerussae, spumae argenti, nerii succi, singulorum unciam unam,
olei veteris quantum satis est, omnibus contritis obline in balneo,
Galenus Eupor. 3.77. Ova
decem in aceto acerrimo macerato, quoad omnis ipsorum testa marcescat et
mollescat. Dein coquito ova cum aceto, et luteis ipsorum cum rosaceo et
aceto laevigatis, adijce lithargyri unciam semis. Mixta et subacta bene
redige ad glutinis crassitudinem et illine, Nicol. Myrepsus. |
Contro
la scabbia |
¶ Pars VII.
Remedia aliquot ex ovis permixtis cum aliis diversis remediis
efficacioribus. Etsi in praecedentibus etiam remedia aliquot ex ovis
memoravimus, ubi ea cum aliis quibusdam miscentur. sunt enim ova (ut ab
initio huius capitis dictum est ex Galeno) veluti materia plurimis aliis
medicamentis. visum est tamen hoc in loco separatim quaedam recensere,
huiusmodi praesertim ubi longe potentioribus
remediis ova adduntur, ita ut prope materiae solum instar eis sint, nec
aliud quicquam suapte vi aut minimum conferant. Cum balsamitis (vox
videtur corrupta, legerim diversis) rebus mixta ova, multis subveniunt
aegritudinibus, Constantinus. Adversus ictus serpentium cocta ova
tritaque adiecto nasturtio illinuntur, Plin.[7]
Contra fungos gallinarum ova cum posca pota prosunt, addita
aristolochiae drachma, Dioscorides[8].
Scabiem corporum ac pruritum oleo et cedria mixtis tollunt: ulcera
quoque humida in capite cyclamino admixta, Plinius[9].
Ovaque cum betis prosunt saepe illita tritis, Serenus inter ignis sacri[10]
remedia. |
Sezione
7 – Alcuni rimedi ottenuto da uova mischiate ad altri rimedi più
efficaci. Del resto ho menzionato anche nelle sezioni precedenti
alcuni rimedi ottenibili dalle uova quando esse vengono mischiate con
alcuni altri componenti. Infatti le uova (come si è detto all’inizio
di questo capitolo) sono per così dire l’eccipiente per moltissimi
altri medicamenti. Tuttavia mi è parso opportuno esaminarne alcuni
separatamente in questa sezione, soprattutto quelli in cui le uova
vengono aggiunte a rimedi di gran lunga più potenti, cosicché esse
rappresentano praticamente solo l’eccipiente, senza aggiungere
assolutamente nulla con la propria efficacia. Le uova mischiate a balsamitis
(il vocabolo sembra corrotto, io leggerei diverse) cose giovano a
parecchie malattie, Costantino Africano. Le uova sode e tritate con
aggiunta di nasturzio |
[1]
Naturalis historia XXIX,47:
Dantur et tussientibus cocta et trita cum melle et cruda cum passo oleique
pari modo.
[2] Pierandrea Mattioli in Commentarii
in libros sex Pedacii Dioscoridis Anazarbei De Materia Medica, 1554,
pag. 123 riporta il testo di Dioscoride relativo al sommacco con le seguenti
parole: Rhus, quae obsoniis aspergitur, ab aliquibus erithros appellata,
[...]. Anche Ippocrate
in De morbis mulierum II,181scrive: ῥοῦς
ἐρυθρός, sommacco
rosso. § Il sostantivo ῥοῦς
deriva da ῥέω, scorrere,
fluire.
[3] Il sostantivo greco neutro sídion significa scorza di melagrana. La melagrana corrisponde al sostantivo femminile sídë.
[4] Non sapendo a cosa corrispondesse il κύτινος per Galeno, lo traduciamo con calice del fiore di melograno. Secondo Dioscoride corrispondeva invece all'ipocisto.
[5] Naturalis historia XXIX,49: Maceratorum in aceto molliri diximus putamen; talibus cum farina in panem subactis coeliaci recreantur. Quidam ita resoluta in patinis torrere utilius putant, quo genere non alvos tantum, sed et menses feminarum sistunt, aut, si maior sit impetus, cruda cum farina et aqua hauriuntur. Et per se lutea ex iis decocuntur in aceto, donec indurescant, iterumque cum trito pipere torrentur ad cohibendas alvos.
[6] Verosimilmente la ricetta è tratta dal Trotula minor o De ornatu mulierum, un trattato sui cosmetici, le malattie della pelle e la loro cura di Trotula De Ruggiero.
[7] Naturalis historia XXIX,47: [...] adversus ictus serpentium cocta tritaque adiecto nasturtio inlinuntur.
[8] VI,23: Adversus fungos gallinacea ova cum posca proficiunt, adiecta aristolochiae drachma.
[9] Naturalis historia XXIX,47: Tota ova adiuvant partum cum ruta et anetho et cumino pota e vino. Scabiem corporum ac pruritum oleo et cedria admixtis tollunt, ulcera quoque umida in capite cyclamino admixta.
[10] Discussa è
l’interpretazione di cosa fosse l’ignis sacer, che magari fu
anche chiamato ignis Persicus – fuoco persiano. Umberto Capitani e
Ivan Garofalo (Naturalis historia di Plinio, libro XXVIII, Einaudi,
1986) non citano il carbonchio
, e puntualizzano che Celso in De medicina
V,26,31 e 28,4 fa una
distinzione fra erisipela
e herpes
zoster
(o fuoco di Sant’Antonio
),
per cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere all’herpes
zoster. Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!