Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Rursus
Plinius, si bene memini[1],
ad sanguinem fluentem [280] e naribus, aliqui, ait, thuris farinam cum
calicis ovi cinere, et vermiculato gummi ex ovi candido linamento in {mares}
<nares> conijciunt. Ornithologus[2]
ex libro Germanico manuscripto ad sanguinem sistendum tale medicamentum
recenset: Cortices ovorum in aceto acri, donec molliantur, maceratos, in
sole siccabis, conteres, et insperges, ubicunque sanguis fluit: vel
pulverem ex ovorum corticibus cum fuligine pistoria mixtum insperge, et
mox sistetur. Si vero sanguis immodice ex inflicto vulnere fluat,
fimi caballini cum putaminibus ovorum cremati cinis impositus mire
sistit, teste Plinio[3],
et Sereno[4], dum ait. Si vero infrenus manat de vulnere sanguis Fimus equi recte cum testis uritur ovi. Sunt
qui fimi Gallinae parte alba duntaxat intus sumpta sanguinem concretum {reijci}
<discuti>[5] tradant. |
Di
nuovo Plinio Ma
se il sangue esce da una ferita in modo sfrenato È
utile far cremare sterco di cavallo con gusci d’uovo. Alcuni
affermano che il sangue coagulato viene dissolto se si assume per bocca
la sola parte bianca dello sterco di gallina. |
Raucedini
vocis a causa calida [6]{acrochilaron}
<acrochliaron>[7]
ovum prodesse asserit Avicenna, quod ex Dioscoridis[8]
libris transcripsisse videri potest, qui tale ovum ad gutturis
scabritiem commendat. Plinius[9]
vero luteum duntaxat inquiens faucium scabritiae {illinitur}
<devoratum> luteum ovi. Celsus[10]
albumen, Galenus Dioscoridi subscribit: Ova sorbilia, ait, in quibus
liquidum, id est, albumen, coactum adhuc, densatumque non est, ad
leniendas gutturis asperitates idonea sunt: et alibi[11]
in inflammationum arteriae principiis lenissima remedia sunt ova
sorbilia. Et rursum: Ovum sorbile, inquit, miscetur iis, quae contentos
in thorace, et pulmone humores in{s}cidunt[12],
et usurpatur in illis quorum guttur exasperatum est clamore, vel
acrimonia humoris. Tenacitate enim sua partibus affectis adhaeret, et
immoratur instar cataplasmatis, et pariter substantiae suae lenitate
omnis morsus experti easdem mitigat, curatque qua ratione asperitates
etiam circa stomachum, ventrem, intestina, et vesicam obortas curat.
Elluchasem[13]
ova sorbilia vocem clarificare dixit, et Marcellus[14],
si raucus, inquit, ova incocta recentia per triduum ieiunus hauserit,
statim remediabitur: quod pariter in nothis Galeno attributis reperitur.
Sed forte Marcell. incocta ova
ad exasperatam vocem commendat, ut iam subito a partu, dum adhuc
naturali calore intus, ac extra calent, sorbeantur. |
Avicenna |
Hippocr.[15]
ei, cui pulmonis arteria exulcerata est Galli carnem assam conferre
scripsit: et Avicennae caro Gallinae vocis claritatem efficit. Ad
occultas anginas Nicolaus Myrepsus[16]
Galli stercus album, et cerussam colore referens exiccatum reservari
iubet, et usu postulante cum aqua, aut mel{l}icrato[17]
subigi, coclearque propinari, et desperatos sanare pollicetur: quod si
vero aegri nequeant bibere, praecipit ut cum melle subactum intimis
partibus illinatur. Plinius[18]
thoracis destillationibus {illiniri} <devorari> ovi luteum
testatur. Ius Galli veteris asthmati prodest; et defectum cordis
patientibus[19].
Et Avicenna ovum {acrochilaron} <acrochliaron>[20]
ad dyspn<o>eam laudat. Edulium in asthmate, et aliis pectoris
affectionibus, cum aegri admodum infirmi sunt, tale praescribit Arnoldus[21]:
pullum, vel Gallinam iuvenem pinguem cum hordeo puro discoquito, donec
liquefiat. Tum
tere pullum cum pulpa, et ossibus, et parum ptisanae infunde, exprime,
cola. Praestabit quidem pullo, dum teritur, aquam rosarum affundere, et
diligenter miscere. Idem alibi[22]
album ferculum, inquit, de pullis Gallinarum frequenter sumi poterit,
modo ne fiat de pulpis effilatis (sic loquitur) sed ex transverso
subtiliter inscisis, et postea contritis, ac ligatis cum lacte
amygdalarum, paucove amylo, vel polline oryzae. |
Ippocrate |
Pleuritidi,
teste Avicenna ovum {acrochilaron} <acrochliaron> confert, et id
Laurentius Ioubertus Medicus praestantissimus statim a Gallina depositum,
et exhibitum magis convenire ait, quam igne calens: {sangninem}
<sanguinem> vero iam spuentibus aegris, idem ovum, ut Dioscorides[23],
et Avicenna asseverant, leviter calefactum, vel materno tepore calens
proderit, sed id valentius forte praestabit, si quid amyli adijciatur.
Plinius[24]
enim alibi amylon cum ovo his dari refert, qui sanguinem reiecerint. Si
autem exasperata pectoris loca, unde sanguinem plerunque excreamus, l{a}evigare
duntaxat velimus, sola id ova meo iudicio praestare poterunt: quare
alibi dicebat Avicenna: Ova sorbilia prosunt tussi, et pleuritidi,
phthisi, et raucedini vocis ex caliditate[25],
et stricturae anhelitus, et sputo sanguinis, praesertim cum sorbetur
vitellus eorum tepidus. Et Constantinus, ac Aesculapius {vitellus}
<vitellos> ovorum quinque crudos cum vini cyathis[26]
tribus haemoptoicis prodesse tradunt[27].
Denique
Marcellus vitellos totidem cum vini veteris aut mulsi cyathis tribus
permixtos, et calide per triduum potos excreationes cruentas emendare
dixit. |
Come
afferma Avicenna, l’uovo intiepidito è utile in caso di pleurite, e
il valentissimo medico Laurent Joubert |
Sunt
qui etiam ad sanguinis e pectore reiectionem ovorum cinerem testante
Sereno, prodesse putent. Si vero malum iam inveteratum est, ac simul cum
sanguine pus expuatur: valentioribus remediis opus fuerit, quae tamen et
ipsa ab his avibus peti possunt. Marcellus in tali casu ad sanguinis
scilicet, atque puris excreationem ovum crudum cum pari mensura succi de
porro sectivo expressi, tantumdemque optimi (Graeci, Plinius[28])
mellis permixtum, calefactum aegros {ieuinos} <ieiunos> bibere
iubet. Hippocr.[29] Galli carnes ad pectus,
et dorsum dirupta commendat, sed cum hac cautela, ut probe cum iusculo
praeparentur, et aeger iusculum absorbeat, et sorbitionibus priusquam
cibo utatur. |
Alcuni,
come testimonia Sereno Sammonico, ritengono che la cenere d'uovo giova
contro l’emissione di sangue dal torace. Ma se la malattia dura ormai
da troppo tempo e insieme al sangue viene sputato anche del pus, saranno
necessari farmaci più efficaci, anch'essi tuttavia ricavabili da questi
volatili. Marcello Empirico in tale patologia, cioè contro lo sputo
ematico e purulento, prescrive ai pazienti di bere a digiuno un uovo
crudo scaldato insieme a una pari quantità di succo ottenuto dalla
spremitura del porro da cucina |
[1] Chi viene colto da dubbi
sulla proprie capacità mnemoniche non è Aldrovandi, bensì Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 445: Ad sanguinem fluentem e naribus, aliqui
thuris farinam cum calicis ovi cinere, et vermiculato gummi ex ovi candido
linamento in nares coniiciunt. Plinius si bene memini. – È assai
verosimile che si tratti proprio di un lapsus mnemonico di Gessner Infatti
la ricerca in Plinio di questa ricetta è negativa. § A pagina 450
Gessner dà la conferma che Plinio non ne parla, specificando che la
citazione proviene da fonte incerta: Ad sanguinem fluentem e naribus, aliqui
thuris farinam cum calicis ovi cinere et vermiculato gummi, ex ovi candido,
linamento in nares conijciunt, Incertus.
[2] Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 449.
[3] Naturalis historia XXX,112: Si vero ex vulnere inmodice fluat, fimi caballini cum putaminibus ovorum cremati cinis inpositus mire sistit.
[4] Liber medicinalis.
[5] Si emenda il testo in quanto la frase è chiaramente tratta da Gessner e il significato di discutio – spacco, sciolgo – è ben diverso da quello di reicio. Il significato terapeutico verrebbe mistificato dal verbo reicio, in quanto sembrerebbe che lo sterco fa espellere un coagulo. - Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 400: Sunt qui huius fimi parte alba duntaxat intra corpus sumpta, sanguinem concretum discuti referunt.
[6] Non riesco a immaginare una raucedine dovuta a qualcosa di caldo, salvo si tratti di una raucedine dovuta a una faringo-laringite provocata da una sorsata di liquido troppo caldo trangugiato inavvertitamente. - Altra ipotesi: una faringo-laringite scatenata da un cibo "caldo", ma non in senso termico: caldo in quanto metabolicamente scalda più degli altri, come le proteine, una quota delle quali viene trasformata in calore, e pertanto sconsigliate nella stagione estiva. Ma l'ipotesi della sorsata di liquido bollente mi sembra più verosimile, anche se alquanto rara come causa di raucedine.
[7] L’aggettivo greco akrochlíaros
significa caldo alla superficie, in Dioscoride significa tiepido, come
dimostra la traduzione di Jean Ruel del De materia medica (1549) II,55
Candidum ovi: summe tepidum
prodest vesicae rosionibus [...]. – Stando alla suddivisione in capitoli
dell’edizione di Jean Ruel si tratta in effetti dell’azione
dell’albume. Invece Pierandrea Mattioli
, pur adottando la traduzione di
Ruel, congloba nel capitolo II,44 Ovum
i capitoli di Ruel 54 Ovi natura
e 55 Candidum ovi. Pertanto dal
dipanarsi del testo di Dioscoride riferito da Mattioli potrebbe essere
aleatorio riuscire a individuare quanto appartiene all’effetto dell’uovo
nella sua totalità oppure al solo albume, ma solo se la lettura è assai
frettolosa. Questa nota è presente anche a proposito di akrochlíaros
di pagina 279, che è la pagina precedente a questa.
[8] Per esempio, Mattioli De materia medica II,44 Ovum: summe tepidum prodest vesicae rosionibus, renum exulcerationibus, gutturis scabritiae, reiectionibus sanguinis, destillationibus, et thoracis rheumatismis.
[9]
Naturalis historia XXIX,42-43: Prodest et
tussientibus per se luteum devoratum liquidum ita, ut dentibus non
attingatur, thoracis destillationibus, faucium scabritiae. Privatim
contra haemorrhoidas morsui inlinitur sorbeturque crudum. [43] Prodest et
renibus, vesicae rosionibus exulcerationibusque. § Il passo di Plinio cui
Aldrovandi fa riferimento dovrebbe essere quello appena citato. È l'unica
ricorrenza di impiego di luteum per faucium scabritiae tratto
da Plinio sia nel suo testo che in quello di Gessner. È palese che
Aldrovandi passa da devoratum a illinitur saltando dalla tosse
alle emorroidi – o al morso dei serpenti emorroide – sulle quali il
tuorlo viene spalmato. È il classico saltare di palo in frasca. Ma il
colpevole è Gessner, ed è sempre questione di punti o di virgole. In
ambedue le mie fonti pliniane disponibili il punto viene posto dopo scabritiae.
Gessner lo mette dopo attingatur. È logico che il tuorlo dall'essere
ingoiato contro il mal di gola passa a essere spalmato. E Aldrovandi cade
nella trappola, perché si fida ciecamente di Gessner, o meglio, ne
approfitta ciecamente. § Conrad Gessner Historia Animalium III
(1555), pag. 448 (non emendato): Prodest et tussientibus per se luteum
devoratum liquidum, ita ut dentibus non attingatur. thoracis
distillationibus [destillationibus], faucium {scabriciae} <scabritiae>,
privatim contra haemorroidum morsum illinitur, sorbeturque crudum, (Dioscorides
hanc vim albumini tribuit.) Prodest
et renibus, vesicae rosionibus exulcerationibusque, et cruenta excreantibus,
Idem [Plinius].
[10]
De medicina V,13: Levat id,
quod exasperatum est, spodium, hebenus, cummi, ovi album, lac, tragacanthum.
[11]
De alimentis; De bono et
malo succo. (Aldrovandi) - This is De probis pravisque alimentorum
sucis 6,749 ff. (Lind, 1963)
[12]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 441: [...] iis
vero quae contentos in thorace et pulmone humores incidunt, sorbile, hoc est
leviter elixum dum incalescat tantum, Galenus.
[13] Tacuini Sanitatis ... de sex rebus non naturalibus... conservandae sanitatis. Aldrovandi dà come referenza il libro 7.
[14]
De medicamentis empiricis, physicis ac rationalibus liber.
[15] De affectionibus internis. (Aldrovandi)
[16] Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto.
[17] La conferma di melicratum
anziché mellicratum ci viene da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 400: Illitio ad
occultas anginas: Galli stercus album, et cerussam colore referens, exicatum
habeto, et usu postulante subige cum aqua aut melicrato, propinato
cochlearium. Desperatos enim sanat. Quod si bibere nequeant, cum melle subactum intimis
partibus illinito, Nic. Myrepsus.
[18]
Naturalis historia XXIX,42-43: Prodest et
tussientibus per se luteum devoratum liquidum ita, ut dentibus non
attingatur, thoracis destillationibus, faucium scabritiae. Privatim
contra haemorrhoidas morsui inlinitur sorbeturque crudum. [43] Prodest et
renibus, vesicae rosionibus exulcerationibusque. § In caso di tosse
e di faringite Plinio non dice di spalmare il tuorlo, ma di berlo.
Raccomanda invece di spalmare e di bere il tuorlo crudo in caso di morso del
serpente emorroide - oppure di emorroidi, come si discuterà a pagina 292.
– Il motivo di questa discordanza tra Plinio e Aldrovandi è appena stato
analizzato, e consiste in un punto e una virgola fuori sede, ereditati da
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 448
(non
emendato): Prodest et tussientibus per se luteum devoratum liquidum, ita ut
dentibus non attingatur. thoracis distillationibus [destillationibus],
faucium {scabriciae} <scabritiae>, privatim contra haemorroidum morsum
illinitur, sorbeturque crudum, (Dioscorides hanc vim albumini tribuit.) Prodest
et renibus, vesicae rosionibus exulcerationibusque, et cruenta excreantibus,
Idem [Plinius].
[19] Visto che manca un
collegamento terapeutico con l'uovo, sembrerebbe trattarsi di una
prosecuzione del testo di Plinio, mentre la fonte di questa prescrizione
collocata fuori sede è Alberto Magno, come si può desumere da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 393-394
: Iura
decrepitorum gallorum prosunt [394] asthmati et defectum cordis patientibus,
Albertus. – L'unico collegamento è fra l'asma di Alberto e la dispnea di
Avicenna: nel primo caso si consiglia brodo di gallo decrepito, nel secondo
caso l'uovo intiepidito. Forse era meglio che Aldrovandi iniziasse la frase
relativa ad Avicenna con at anziché con et.
[20] L’aggettivo greco akrochlíaros significa caldo alla superficie, in Dioscoride significa tiepido.
[21] Liber de aquis. (Aldrovandi)
[22] Liber de conservanda sanitate. (Aldrovandi e Gessner) - De conservanda bona valetudine. (Lind, 1963)
[23] Dioscoride non si lascia
andare al profluvio di parole attribuite a lui e ad Avicenna da Aldrovandi.
Egli si limita a dire che soprattutto se l’albume è tiepido, e non se
tutto quanto l’uovo è tiepido, senza specificare se lo è grazie alla
gallina o al fuoco, giova a tutta una serie di malanni, inclusa
l’emottisi. Ecco il testo di Dioscoride nella traduzione di Jean Ruel
. De
materia medica (1549) II,55 Candidum
ovi: summe tepidum prodest [...] reiectionibus sanguinis. § Per
esempio, chi parla di uovo intiepidito e di sputo ematico, e basta, non è
Dioscoride (non mi si chieda di controllare anche Avicenna), bensì
Elluchasem Elimithar
, come specificato da Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 442
: Sanguinem spuentibus salutare est ovum
sorbile, Elluchasem.
[24] Naturalis historia XXII,137: Amylon hebetat oculos, et gulae inutile, contra quam creditur. Item alvum sistit, epiphoras oculorum inhibet et ulcera sanat, item pusulas et fluctiones sanguinis. Genas duras emollit. Datur cum ovo iis, qui sanguinem reiecerint, in vesicae vero dolore semuncia amyli cum ovo et passi tribus ovis subfervefacta a balineo. Quin et avenacea farina decocta in aceto naevos tollit.
[25] Si ripete il commento presente a inizio pagina. - Non riesco a immaginare una raucedine dovuta a qualcosa di caldo, salvo si tratti di una raucedine dovuta a una faringo-laringite provocata da una sorsata di liquido troppo caldo trangugiato inavvertitamente. - Altra ipotesi: una faringo-laringite scatenata da un cibo "caldo", ma non in senso termico: caldo in quanto metabolicamente scalda più degli altri, come le proteine, una quota delle quali viene trasformata in calore, e pertanto sconsigliate nella stagione estiva. Ma l'ipotesi della sorsata di liquido bollente mi sembra più verosimile, anche se alquanto rara come causa di raucedine.
[26] Vedi Pesi e misure.
[27] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 448: Vitelli ovorum crudi quinque cum vini
tribus cyathis haemoptoicis prosunt, Constantinus et Aesculapius.
[28] Naturalis historia
XXIX,47: Tota ova adiuvant partum cum ruta et anetho et cumino pota e vino.
Scabiem corporum ac pruritum oleo et cedria admixtis tollunt, ulcera quoque
umida in capite cyclamino admixta. Ad
puris et sanguinis excreationes ovum crudum cum porri sectivi suco parique
mensura mellis Graeci calefactum hauritur.
[29]
De affectionibus internis.
(Aldrovandi)