Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Dictum est
saepe pharmaca illa quae vim eximiam nullam obtinent, vehementioribus
materiae instar admisceri. unde fit ut polychresta[1],
hoc est multiplici usu celebria habeantur, et potentioribus (diversis)
inserviant. Huiusmodi etiam ovum est, quod diverso insuper elixationis
aut assationis accedente modo, magis etiam varium de se praebet usum.
nam siccantibus humores pharmacis, elixando duratum, vel assatum vel
frixum miscetur: iis vero quae contentos in thorace et pulmone humores
incidunt, sorbile, hoc est leviter elixum dum incalescat tantum, Galenus.
Idem in libro de boni et mali succi cibis, ovorum vires prope ad alicam
accedere scribit. |
Often
has been affirmed that those drugs not having some special faculty must
be mixed as excipients with those more effective. Thence it happens that
they are judged as famous thanks to their manifold employment, polychresta,
and on the contrary they are in the service of those more powerful (endowed
with different action). Also the egg is endowed with these
characteristics, since, being that the manner of presenting itself is
different besides the boiled or roast one, it offers an employment that
is even more various. In fact it is joined with drugs drying the humors
either hard-boiled through the boiling, or roast or fried: but to those
acting against the liquids contained in thorax and in lung it is joined
prepared à la coque, that is, boiled just so that it warms
itself, Galen |
¶ De iisdem
particulatim. Ova medentur apostematibus circa anum et pectinem: et
supponitur licinium infusum in eis et in oleo rosarum, propter abscessus
ani et percussionem eius, Avicenna. Et rursus, Emplastris apostemata
prohibentibus miscentur ova: item clysteribus propter ulcera et
apostemata: et erysipelata eisdem utiliter illinuntur cum oleo. Ova
confracta contusa (illita) super tumores apostematum, prohibent ea
augeri, et oleum rosarum cum eis mixtum, Petrus Aponensis in Problemata
Arist. Cur pelles recenter detractae, maximeque arietum, verberum
vulneribus et vibicibus admotae, et ova super confracta (ἐπικαταγνύμενα)
prohibent ulcera, ne consistant, Aristoteles quaerit in Problematis 9.
1. Vide in Ariete G. quod
autem ad ova, inquit ea viscositate sua cutim veluti agglutinare, et
prohibere ne ulcerum calore nimio humores attrahi possint. |
¶
Details on the remedies gotten
from the whole eggs. The eggs are curative towards perianal
abscesses and in their pubic location: and a bandage soaked in eggs and
in oil of roses is applied in case of anal abscess and of its injury,
Avicenna |
¶ Recentia
illita adustiones ignis sanant, Kiranides. Ambusta aquis si statim ovo
occupentur, pustulas non sentiunt. quidam ammiscent farinam hordeaceam,
et salis parum, Plin.[2]
Ova medentur adustioni ignis. uteris autem eis cum lana, et prohibent
ulcerationem. ac similiter adustioni aquae etiam, Avicenna. Plura lege
inferius inter facultates albuminis. Ova cum oleo trita ignes sacros[3]
leniunt, betae foliis superilligatis, Plin. |
¶
The fresh ones smeared make to recover the fire burns, Kiranides |
¶ Tumorem
mamillae repelles agitato ovo cum vino quinquies copiosiore, eo liquore
madefactum linteum imponens, Ex libro Germanico manuscripto. ¶ Ovo
gallinaceo caput inlinito, postea aqua vel succo herbae cyclamini{s}
caput lavato: hoc pacto lendes necati ultra non renascuntur, Marcellus.
Galenus alicubi in opere de medic. compon. sec. locos, ova extergere
negat. |
¶
After an egg has been beaten with a five times larger quantity of wine
you can make to regress a swelling of the breast by putting above a
napkin soaked with this liquid, from a manuscript German book. ¶ Smear
the head with egg of hen, subsequently wash yourself with water or with
juice of the green part of the cyclamens |
¶
Dioscorides[4] inter aconiti remedia
numerat ova in oleum evacuata, ita ut totum hoc cum muria misceatur, et
sorbeatur tepidum. Verba Graeca sunt, Ὠά τε
κενωθέντα
ἐπὶ αὐτό καὶ
χλιανθέντα, (Marcellus
legit διεθέντα,
quanquam vertit trita) σὺν
ἅλμῃ καὶ
ῥοφούμενα.
Aegineta habet, Ὠά τε
κενωθέντα
ἐπὶ τὸ αὐτό,
λειανθέντα, σὺν
ἅλμῃ ῥοφούμενα.
apparet autem vox λειανθέντα,
corrupta a χλιανθέντα.
Caeterum haec verba ἐπὶ
αὐτό vel ἐπὶ
τὸ αὐτό, Ruellius interpretatur
in idem, scilicet oleum, quoniam impressi codices Graeci, proxime ante
oleum nominant. tanquam id tum per se, tum cum absinthio potum prosit.
Aegineta et Aetius non oleum eo loco, sed vinum merum vel per se vel cum
absinthio potum auxiliari scribunt. et sic Marcellus {Vergilius}
<Virgilius> quoque
vertit, nec in annotationibus quicquam admonet, tanquam omnino in codice
suo Graeco sic legerit. |
¶
Dioscorides |
Cornarius ex
Aetio lib. 13. cap. 61., sic reddit, Ova in unum vasculum evacuata,
conquassata et tepefacta, ex muriaque absorpta. Rursum Marcellus ὠά
κενωθέντα ovorum
putamina vertit, quod ea tantum ovis depletis et evacuatis supersint, et
quod apud Aeginetam legatur λειανθέντα,
quam vocem ipse exponit trita et infracta. Nicandri[5]
quoque versus citat ceu qui pro sua opinione faciant: Πολλάκι
δ’ὀρταλίχων
ἁπαλὴν ὠδῖνα
κενώσας, |
Ἀφρόν
ἐπεγκεράσαιο
θοοῦ δορπήϊα
κέπφου. Mihi quidem Nicander
nequaquam de putaminibus ovorum sentire videtur, sed de ipsis ovis
(syne<c>dochice dico, pro albumine et vitello tantum) evacuatis,
ita ut tota ovi interna substantia in vase aliquo una cum muria
conquassetur et misceatur, bibaturque. nam pro muria (hálmen
Dioscorides vocat) Nicander spumam marinam dixit, qua scilicet pasci et
inescari solent cepphi[6]
marinae aves. Sic et Nicandri Scholiastes sensisse videtur, scribens:
Ova deplere praecipit et cum spuma marina miscere. Et Hermolaus ex
Dioscoride, Ova in patinam depleri et subigi cum salsugine iubet. |
Johann
Haynpol, alias Janus Cornarius |
¶ Lac cum
ovo et rosaceo valet ad oculorum phlegmonas, Galenus lib. 10. de
simplicib. Ad oculorum dolores et vigilias[7]:
Mulsam instillato, et ovum praemaceratum (nimirum in mulsa) ac putamine
mundatum, in duas portiones secato, et super oculum deligato, et somno
occupabitur, Idem Euporiston 3. 18. ¶ Cibo quot modis iuvent, notum
est, cum transmeent faucium tumorem, calfactuque obiter foveant, Plinius[8].
Dantur et tussientibus cocta (ad duritiem nimirum. haec enim Graeci ἑφθά
absolute vocant, et haec etiam proprie teri possunt. quanquam et
sorbilia per se ad tussim prodesse non est negandum) et trita cum melle,
Idem[9].
Ad tussim, Ovum melle teres domitum ferventibus undis, et sumes,
Serenus. Vide infra in Ovo duro. ¶ Equo strophoso ova quatuor in os
confringe, et ut simul cum putaminibus deglutiat cura, Anatolius. Ova
gallin. numero quatuor adijciuntur cerato cuidam podagrico apud Aetium
12.43.[10]
¶ Infunduntur et virilitatis vitiis singula, cum ternis passi cyathis
amylique semuncia a balneis, Plinius[11]. |
¶
The milk with egg and oil of roses is effective against the
inflammations of the eyes, Galen book X of De simplicium
medicamentorum temperamentis et facultatibus. Against the ocular
pains and the consequent sleepless nights: Instill mead, and cut in two
parts an egg pre-macerated (obviously in mead) and polished up from the
shell and do a bandaging over the eyes, and the sick person will be
picked up by the sleep, still Galen - Oribasius |
¶ Pars II.
De oleo ovorum. Oleum de ovis experientia plurima probatum est cutim
expurgare, impetiginem, serpiginem, et alia cutis vitia persanare,
capillos regignere, ulcera maligna et fistulosa curare. Vitelli ovorum
elixando duratorum triginta, aut circiter, manibus friati, in sartagine
terrea plumbata (sartagine lapidea, Monachi[12]
in Mesuen) frigantur igni mediocri, movendo cochleari ligneo aut ferreo,
donec rubescant, et oleum ab his resolvatur, quod pressi cochleari
largius remittent. Vel iidem vitelli elixando indurati mola frangantur,
deinde in offas tundantur, et torculari exprimantur, quale in oleo
amygdalino explicuimus, et oleum destillabit. Vel ipsi vitelli
corpulento [442] vasi (cucurbitae destillatoriae) oleumque in capitellum
(alembicum) ignis violentia attollatur, qualiter oleum philosophorum
post dicendum, Io. Mesues paraphraste Iac. Sylvio[13]. |
¶
Section 2 - The oil gotten from
eggs. According to a wide experience it has been shown that the
oil gotten from eggs cleanses the skin, makes to perfectly recover the
impetigo |
[1] L’aggettivo greco polýchrëstos in Galeno significa ‘di grande uso o utilità’.
[2]
Naturalis historia
XXIX,40: Eadem cum oleo trita ignes sacros leniunt betae foliis
superinligatis. Candido ovorum in oculis et pili reclinantur Hammoniaco
trito admixtoque et vari in facie cum pineis nucleis ac melle modico. Ipsa
facies inlita sole non uritur. Ambusta aquis si statim ovo occupentur,
pusulas non sentiunt — quidam admiscent farinam hordeaciam et salis parum
—, ulceribus vero ex ambusto cum candido ovorum tostum hordeum et suillo
adipe mire prodest.
[3] Discussa è
l’interpretazione di cosa fosse l’ignis sacer, che magari fu
anche chiamato ignis Persicus – fuoco persiano. Umberto Capitani e
Ivan Garofalo (Naturalis historia di Plinio, libro XXVIII, Einaudi,
1986) non citano il carbonchio
, e puntualizzano che Celso in De medicina
V,26,31 e 28,4 fa una
distinzione fra erisipela
e herpes
zoster
(o fuoco di Sant’Antonio
),
per cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere all’herpes
zoster. Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!
[4] Negativa la ricerca di
questo rimedio nel libro VI cap. 7 sia nella traduzione di Jean Ruel che
nell’identico testo riportato da Pierandrea Mattioli nonché da Marcellus
Virgilius. Vi compaiono come rimedio contro l’aconito non le uova ma solo
lisciva
cotta a lungo con gallina e vino: lixiviaque cum gallina, et vino
decocta. – Difficile sapere dove Gessner abbia reperito questa citazione,
che oltretutto – dopo una peregrinazione linguistica di difficile
comprensione - conduce a vino e assenzio come possibile antidoto. § Sta di
fatto che in Ruel, Mattioli e Virgilius, Dioscoride prescrive contro
l’aconito anche vino - μετ’οἴνου -
e
assenzio.
[5] Alexipharmaca vv. 165-166.
[6] Il sostantivo greco maschile képphos significa gabbiano, talora anche folaga. Sulla sua identificazione si potrebbe comunque discutere assai, come ci insegna D’Arcy W. Thompson in A Glossary of Greek Birds, 1966 (1895).
[7] Aldrovandi - per la stessa ricetta ricavata da Euporista III,18 - a pagina 288 fa un’aggiunta assente in Gessner: i dolori oculari sono presenti in coloro che hanno la febbre: Ad dolores oculorum, et vigilias, quibus febricitantes frequenter torquentur, Galenus mulsam instillat, et ovum praemaceratum (nimirum in mulsa) ac putamine mundatum, in duas portiones secat, et super oculum deligat, aegrumque somno fruiturum pollicetur.– Per dirimere dove sta il vero, con tempo e voglia si può controllare il testo di Euporista.
[8] Naturalis historia
XXIX,48: Cibo quot modis iuvent, notum est, cum transmeent faucium tumorem
calfactuque obiter foveant. Nullus est alius cibus, qui in aegritudine alat neque oneret simulque vim
potus et cibi habeat.
[9]
Naturalis historia XXIX,47:
Dantur et tussientibus cocta et trita cum melle et cruda cum passo oleique
pari modo.
[10] La ricetta è un po’ discordante – anche per numero di uova - da quanto Gessner riporterà a pagina 447: Ovorum quinque candida adijciuntur cerato cuidam podagrico refrigeranti apud Aetium 12.43. § Il motivo della discordanza è ovvio, essendo quella di pagina 447 un'altra ricetta riferita da Ezio - Ceratum Jacobi Psychristae, ad ferventes pedum inflammationes – che in effetti richiede cinque bianchi d'uovo.
[11] Naturalis historia XXIX,47: Infunduntur et virilitatis vitiis singula cum ternis cyathis passi amylique semuncia a balneis; adversus ictus serpentium cocta tritaque adiecto nasturtio inlinuntur.
[12] In base alla struttura della frase tra parentesi dovrebbe trattarsi di un non meglio identificabile Monachus. Nell’opera curata da Gessner Nomenclator insignium scriptorum (1555) nel capitolo dedicato alla medicina sono reperibili alcuni Monachus, ma il più indiziabile a mio avviso sarebbe Callistus Monachus filius Mercurii, che scrisse a proposito di oli. Il titolo riportato a pagina 151 del Nomenclator suona così: Callisti Monachi Mercurii filii lib. de Pulsibus, de antidotis, de emplastris, de Oleis. - Era un manoscritto in greco.
[13] Come dimostrano le annotazioni di Gessner fra parentesi, la parafrasi di Jacques Dubois è un po’ fuligginosa, e forse è anche un po’ scorretta dal punto di vista sintattico. Altrettanto fuligginosa è la mia traduzione.