Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallina - De Ovo
transcribed
by Fernando Civardi -
translated by Elio Corti
Hebrew reviewed by Father Emiliano Vallauri OFM Cap
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Ad
sanguinis e naribus profusionem: Ovi putamen integrum comburito, et
liquorem ex eo extractum cum fissili arsenico permisceto, in naresque
patientis immittito. si arsenicum praesto non fuerit, solus ovi liquor
sufficiet, Galenus Euporiston 3.97. Ad sanguinem fluentem e
naribus, aliqui thuris farinam cum calicis ovi cinere et vermiculato
gummi, ex ovi candido, linamento in nares conijciunt, Incertus. Putaminis
cinis in vino potus sanguinis eruptionibus medetur. sic fit et
dentifricium, Plin.[1]
Dentifricium praestat cinis ex ovis, sed non sine vino, Serenus. atqui
Plinius in verbis iam recitatis scribens, Sic fit et dentifricium,
intelligere videtur, non quasi id quoque cum vino fiat, ut medicamentum
proxime ab eo memoratum in vino bibendum contra sanguinis eruptiones:
sed usto similiter putamine, et absque membrana ut de proximo remedio
dixerat. Cortex ovi ustus collutus (forte affrictus: nisi cum vino
colluendum dicas, ut Serenus sentire videtur) dentes purgat, Kiranides. |
Against
a profuse nosebleed: Toast an entire eggshell and mix the liquid you
extract from it with minced arsenic |
¶
Ventris dolori: Praeterea nivei sterilis testa uritur ovi, | Quae
postquam in tetram fuerit conversa farinam, | Ex calidis potatur aquis,
et pota medetur, Serenus. ¶ Recentiores ad geniturae profluvium
corticis ovi cinerem laudant, Alex. Benedictus. ¶ Si ramex in scrotum
descenderit, utiliter illinitur cinere de testis ovorum mixto cum vino.
sic enim intestina in locum suum redeunt, Obscurus. ¶ Idem cinis
mulierum menses cum myrrha illitus sistit, Plinius[2].
Ad profluvium mulieris, Gallinae ovum totum (cum testa scilicet)
comburas, et conteras, et in vino mixtum illinies, restringit, Sextus.
Ad alba mulierum profluvia, cineris corticis ovi, cineris cornus cervi,
farinae succini, seminis anethi, singulorum drachmas duas misce, cribra,
fiat pulvis, utatur cum aqua. |
¶
For bellyache: Furthermore the empty shell of an egg white as the snow
is incinerated | Which, after will be turned into a dark dust, | Is
drunk with warm water, and after has been drunk it recovers, Serenus
Sammonicus. ¶ The most
recent authors praise the ash of eggshell to increase the quantity of
seminal liquid, Alessandro Benedetti |
Remedia de
testis ovorum unde pulli exclusi sunt. Nicolaus Florentinus in
difficultate urinae mirifice commendat corticem ovi e quo pullus
exclusus est, cuius a pellicula sua repurgati drachmam propinat. ego
eundem cum nobili cuidam foeminae exhibuissem, emisit duodecim (vasa)
vitrea urina plena. est enim hoc summum remedium, Gatinaria. Alii
simpliciter testam ovi e vino propinant. Eosdem cortices, a quibus
pullus exierit, et eodem pondere Leonellus cum aqua saxifragae bibi
consulit ad provocandam urinam. Idem remedium bestiis etiam et pecoribus
prodesse reperio. ¶ Si mulieri matrix prociderit, abluat eam aqua, et
linteo abstergat. et ungat unguento quod Martiatum[3]
appellant, et postremo inspergat testas ovorum tritas e quibus pulli
exclusi fuerint, Obscurus. |
Remedies
gotten from shells of eggs whence chicks hatched. Niccolň Falcucci |
H. |
H |
a.
Volucrum pleraeque a suis vocibus dictae sunt, ut anser, gallina,
Varro[4].
Gallinula diminutivum, apud Avienum Arati interpretem. Thrax est
{gallina} <Gallina> Syro par<?>, Horatius Serm. 2. 6.[5]
Cortis aves pro gallinis dixit Martialis[6].
Ova gallina, id est gallinarum, Lampridius[7].
Myricae semen cum altilium pingui furunculis imponitur, (gallinarum
intelligo,) Plinius[8].
Pumiliones aves (id est
gallinas, ut et Graeci pro gallinis simpliciter aves dicunt) non nimium
probo, Columella[9]. Avitia ova pro
gallinaceis Caelius Rhodig.[10]
dixit, ut Graeci ὀρνίθεια.
¶ Ἀλεκτορίς,
θρίξ ἡ ὑπὸ
τῆς
κεφαλῆς
τρεφομένη,
καὶ ὄρνις ἡ
θήλεια, id est, capillus et
gallina, Varinus. sed melius legetur ἀλεκτορίς,
ut Hesychius habet[11].
Alectoridas Persae etiam corvos vocant, Hermolaus[12].
mihi quidem mendum subesse videtur. Ὄρνις,
ὄρνιθος
communiter (Dorice ὄρνιξ
ὄρνιχος. quanquam Alcman in
recto ὄρνις
dixit) masc. et foem. genere apud veteres dicebatur de quavis ave, non
de gallina tantum ut recentiores vulgo utuntur. Menander tamen ὄρνιθας et
ὄρνεις, τὰς,
dixit pro gallinis, et Antiphanes ὄρνιν θήλειαν
pro gallina. Ὄρνιθας et
ὀρνίθια
(Cratinus etiam ὀρνίθια
dixit) consuetudo nunc solum gallinas vocat, gallos vero ἀλεκτρυόνας
et ἀλεκτορίδας. |
a.
Most of birds have been named on the basis of their voice as the goose,
the hen, Varro |
Reperitur
et ἀλεκτρυών
et ἀλεκτρύαινα
quoque apud Comicum[13]
pro gallina: et apud Nicandrum στρουθός,
per excellentiam scilicet. non enim de passere modo, sed de quavis ave στρουθόν Graeci dicunt. Βοσκάς ὀρταλίς[14],
gallina domestica vel altilis Nicandro: qui etiam gallinarum ova ὀρταλίχων ἁπαλήν ὠδῖνα appellavit.
Κύμβαι, ὄρνιθες,
Hesych. et Varinus. videntur autem aves simpliciter intelligendae:
quoniam cymbateutae etiam aucupes Varino sunt. Κόρκορα, ὄρνις,
Pergaeis, Iidem[15].
Κίκκα,
gallina, Iidem. κικκός
etiam gallus[16]
est Hesychio. Gallinas Comici aliquando mylacridas vocant.
quanquam Aristophanes[17] ita appellat bestiolam
inter molas nascentem, Hermolaus. Σὺ δὲ δεῦρ’ἡ
κιθαρῳδός (Scholiastes
gallinam[18]
interpretatur) ἔξιθι,
| Πολλάκις
ἀναστήσασα μ’εἰς
ἐκκλησίαν |
Ἀωρὶ νυκτῶν διὰ
τὸν ὄρθριον
νόμον,
Vir quidam in Ecclesiazusis Aristophanis. Plura de Graecis gallinae
nominibus leges in Gallo a. ¶
עיש, aijsch, vel עוש, Hebraicum nomen {syderis}
<sideris> est, quod alii draconis {sydus} <sidus>, alii
Pleiades seu gallinam (Germani vocant die Glugghenn[19])
interpretantur, Munsterus. |
Both
alektryřn and alektrýaina are found in the comic poet
Aristophanes |
¶
Dic me tuum passerculum, gallinam, coturnicem, Plautus Asin.[20]
¶ Gallinarius, gallinaceus, et alia derivata a Gallina in
utraque lingua reperis in Gallo a. et stirpium quoque nomina ab hac
alite facta. |
¶
Tell me that I am your fledgling sparrow, your hen, your quail, Plautus |
¶
Epitheta. Ὀρταλίς
βοσκάς
Nicandro, gallina altilis. Legitur et ὄρνις
κατοικίς, id est gallina
domestica, et ὄρνις
φιαρά, id est gallina pinguis apud
eundem. ¶ Tenera, cohortalis, glociens, glocitans, querula, apud
Textorem[21]. |
¶
Epithets. Ortalís boskás
in Nicander is the breeding hen. Still in Nicander is also read órnis
katoikís, that is, domestic hen and órnis phiará, that is,
fat hen. ¶ Tender, of courtyard, cackling, chirping, plaintive, in Jean
Tixier |
DE
OVO ET
SI IN PRAECEDENTIBUS IN
A. B. ET D. NIHIL
dictum
sit: visum est tamen hic in Philologia, eodem de ovo ordine pertractare,
quem in ipsis alioqui animalibus servamus: ut in a. conferantur,
quae
ad nomina et denominationes pertinent, in b. partes etc.
[1] Naturalis historia XXIX,46: Membrana putamini detracta sive crudo sive cocto labrorum fissuris medetur, putaminis cinis in vino potus sanguinis eruptionibus. Comburi sine membrana oportet. Sic fit et dentifricium. – Citazione parzialmente presente anche a pagina
[2] Naturalis historia XXIX,46: Membrana putamini detracta sive crudo sive cocto labrorum fissuris medetur, putaminis cinis in vino potus sanguinis eruptionibus. Comburi sine membrana oportet. sic fit et dentifricium. Idem cinis et mulierum menses cum murra inlitus sistit. Firmitas putaminum tanta est, ut recta nec vi nec pondere ullo frangantur nec nisi paulum inflex rotunditate.
[3] Nella farmacopea il
termine marziale significa impiego terapeutico del ferro, essendo Marte il
dio della guerra e le armi essendo state finalmente costruite in ferro
anziché in bronzo. Ancor oggi quando si inietta ferro in vena – a causa
della sua carenza nell'organismo umano e per la sua importanza nella generi
dei globuli rossi - si parla di terapia marziale. L'aggettivo martiatus,
assente nel latino classico, significava contenente ferro. Č da vedersi se
effettivamente questo unguento profumato contro il prolasso uterino,
proposto dall'autore sconosciuto, contenesse ferro. § In un trattato di
Farmacologia - Jahresbericht über die Fortschritte der gesammten Medicin in
allen Ländern im Jahre 1845 (Erlangen, 1846) - viene per esempio citato il Tartarus
martiatus o Globuli martiales
/ Eisenweinstein
Stahlkugeln ad uso sia interno che esterno.
[4] De lingua latina V,11: Quod ad immortalis attinet, haec; deinceps quod ad mortalis attinet videamus. De his animalia in tribus locis quod sunt, in aere, in aqua, in terra, a summa parte ad infimam descendam. Primum nomina omnium: alites ab alis, volucres a volatu. Deinde generatim: de his pleraeque ab suis vocibus ut haec: upupa, cuculus, corvus, hirundo, ulula, bubo; item haec: pavo, anser, gallina, columba. Sunt quae aliis de causis appellatae, ut noctua, quod noctu canit et vigilat, lusciniola, quod luctuose canere existimatur atque esse ex Attica Progne in luctu facta avis. Sic galeritus et motacilla, altera quod in capite habet plumam elatam, altera quod semper movet caudam. Merula, quod mera, id est sola, volitat; contra ab eo graguli, quod gregatim, ut quidam Graeci greges gergera. Ficedulae et miliariae a cibo, quod alterae fico, alterae milio fiunt pingues.
[5]
Sermones / Satirae II,6,40-46:
Septimus octavo propior iam fugerit annus, 40
ex quo Maecenas me coepit habere suorum
in numero, dumtaxat ad hoc, quem tollere raeda
vellet iter faciens et cui concredere nugas
hoc genus: 'hora quota est?' 'Thraex
est Gallina Syro par?'
'matutina parum cautos iam frigora mordent', 45
et quae rimosa bene deponuntur in aure.
[6]
Epigrammata XIII,45:
Si
Libycae nobis volucres et Phasides essent,|acciperes, at nunc accipe chortis
aves.
[7] Lampridio scrisse le vite
di Alessandro Severo, Commodo ed Eliogabalo contenute in Historia
Augusta. Solo nella vita di Eliogabalo troviamo un passo che č simile a
quello citato da Gessner, ma invece di ova gallina troviamo ova
pullina. Non si emenda Gessner, in quanto la sua fonte potrebbe aver
riportato ova gallina. § Vita
di Eliogabalo XXII. 1 Sortes sane convivales scriptas in coclearibus
habuit tales, ut alius exiret "decem camelos", alius "decem
muscas", alius "decem libras auri", alius "decem plumbi",
alius "decem strusiones", alius "decem ova pullina", ut
vere sortes essent et fata temptarentur. – Non si emenda strusiones
in strutiones, che forse č la dizione esatta, forse ancor piů
esatto sarebbe struthiones.
[8] Naturalis historia XXIV,71: Semen drachmae pondere adversus phalangia et araneos bibitur, cum altilium vero pingui furunculis inponitur, efficax et contra serpentium ictus praeterquam aspidum.
[9] De re rustica VIII,2,14:
Pumileas aves, nisi quem humilitas earum delectat, nec propter fecunditatem
nec propter alium reditum nimium probo, tam hercule quam nec pugnacem nec
rixosae libidinis marem. Nam plerumque ceteros infestat, et non patitur inire feminas, cum ipse
pluribus sufficere non queat.
[10]
Lectiones antiquae XIV,50:
Inter ova pavoninis primatem locum tribuunt plerique. Chenalopeciis secundam
sibi notam vendicantibus, tertiam avitiis.
[11] Esichio riporta la stessa frase di Guarino, ma senza ἡ θήλεια, cioé: Ἀλεκτορίς, θρίξ ἡ ὑπὸ τῆς κεφαλῆς τρεφομένη, καὶ ὄρνις. § Dico la veritŕ: il tutto suona quasi come un rebus della Settimana Enigmistica, al quale ho cercato di dare un'interpretazione nonché una traduzione cerebralmente accettabile.
[12]
Corollarium in Dioscoridem II,ccliii
Gallinaceus: Sed et iubas et capillum Graeci alectoridas appellant,
Persae et corvos hoc nomine significant.
[13]
A pagina 401 Gessner giŕ riferisce questa trovata di Aristofane: Socrates
sane in Nebulis Aristophanis Strepsiadem docens, reprehendere videtur quod
ἀλεκτρυόνα
in utroque sexu proferat, itaque iubet eum foeminam
ἀλεκτρύαιναν vocare,
ficto vocabulo et poëtico, ut a λέων
scilicet fit λέαινα:
marem vero ἀλέκτορα.
[14] Alexipharmaca 293-294: τοῖὰ τε βοσκὰς | ὀρταλίς αἰχμητῆσιν ὑπευνηθεῖσα νεοσσοῖς. - edizione di Jean de Gorris (Parigi, 1557). – Giŕ citato da Gessner a pagina 401 e 402. § Il termine βοσκάς usato come aggettivo significa ben pasciuto in Nicandro e deriva dal verbo βόσκω che significa condurre al pascolo, pascere, alimentare. Il sostantivo femminile ὀρταλίς significa sia pollo in generale che gallina, nonché pulcino e gallo a seconda degli autori. Potrebbe derivare dal verbo ὄρνυμι che significa in prima istanza far alzare o far sorgere, destare, far levare, per cui se cosě fosse ὀρταλίς dovrebbe significare in prima istanza gallo. Altre ipotesi etimologiche vengono addotte, per le quali si rimanda al Dictionnaire étymologique de la langue grecque di Pierre Chantraine (1968).
[15] L'etimologia di kórkora potrebbe essere onomatopeica come i prossimi due termini riferiti da Gessner. Infatti onomatopeico potrebbe essere anche kórax, il corvo, che potrebbe derivare da krázř, gracchiare.
[16] Sia kikkós che kíkka sarebbero di origine onomatopeica, assimilabili al
nostro chicchirichě.
[17] A seconda delle fonti: nel frammento 583 per Pierre Chantraine (1968) oppure nel frammento 600 di PCG = Poetae comici Graeci, ed. R. Kassel-C. Austin.
[18] L'edizione di Aldo
Manuzio del 1498 č accompagnata dalle annotazioni dello scoliaste a bordo
pagina, dove si legge: Κιθαρῳδόσ.
ἡ ἀλεκτορίσ. §
Il citaredo - κιθαρῳδός,
colui che canta accompagnandosi con la cetra – in
greco č un termine di genere maschile. Tant'č che Alcifrone, retore e
sofista greco del II secolo dC di cui abbiamo 123 lettere ripartite in 4
libri, in II,31,1 per indicare una citareda scrive γυνή
κιθαρῳδός, donna
citaredo, mentre ad Aristofane tutto č concesso, anche di trasformare un
sostantivo maschile in femminile. Tuttavia non possiamo concedere allo
scoliaste di identificare la citareda di Aristofane con la gallina. Per
esperienza pluriennale e pluriacustica posso affermare che in piena notte le
galline assolutamente non cantano, cantano solo i galli a cadenze quasi da
clessidra, con dei ritmi cronologici tanto utili e apprezzati dagli antichi.
Una gallina al massimo la si potrŕ sentir cantare all'alba - ma non in
piena notte - se ha deposto di buonora il primo uovo della serie, una
sequenza che comporta piů o meno un'ora di ritardo per ciascuna delle uova
che si susseguiranno quotidianamente. Ettore Romagnoli non si sbilancia e
traduce citaredo con citarista, termine sia maschile che femminile, mentre The
Internet Classics Archive se la cava con dignitŕ, identificando
giustamente la gallina dello scoliaste con il gallo - cock – e chiudendo
in bellezza con flute-girl. Non si capisce tuttavia la libertŕ
aristofanesca di The Internet Classics Archive che trasforma uno
strumento a corde qual č la cetra in uno strumento a fiato qual č il
flauto, dato che in inglese flute significa solamente flauto, oltre che
bicchiere, panino, ecc. di forma allungata. La cetra si dice cither /
cithern / zither, anche se zither andrebbe riservato alla cetra tirolese
grazie al fatto che in tedesco la c viene pronunciata z.
Esci
anche tu,
citarista, che m'hai svegliato spesso
con le tue mattinate in piena notte,
ché andassi in assemblea prima del tempo. (Ettore Romagnoli)
And
you, cock, whose morning song has so often roused me in the middle of the
night to send me hurrying to the Assembly, you shall be my flute-girl. (The
Internet Classics Archive by Daniel C. Stevenson - http://classics.mit.edu)
[19] 11 aprile 2008: vane finora le ricerche relative al significato di Glugghenn. In tedesco moderno la chioccia č detta Glucke oppure Gluckhenne, ma anche Bruthenne. Chiocciare si dice glucken nel senso di fare la voce da chioccia (gluglu), mentre il verbo brüten significa sě chiocciare, ma il vero significato č covare (vedi l'inglese to brood). Quindi, per l'analogia di Gluckhenne col termine riferito da Gessner e per il fatto che le Pleiadi erano note fin dalla piů remota antichitŕ come Gallinelle, Chioccia coi pulcini, Poussiničre in francese, si decide di tradurre Glugghenn con Chioccia, con la c maiuscola per indicare le Pleiadi.
[20]
Asinaria 666-668:
Leonida servus
Dic me igitur tuom passerculum, gallinam, coturnicem,
agnellum, haedillum me tuom dic esse vel vitellum,
prehende auriculis, compara labella cum labellis.
[21] Joannes Ravisius Textor alias Jean Tixier (1480-1524) Specimen epithetorum.