Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallo Gallinaceo
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Aristophanes[1]
alectoras qui mares sint, alectryaenas [401] quae foeminae, alectryónas
utrunque continere, ludens in comoedia monstravit. Invenias et pro
maribus alectoridas acceptos, ut inquit Athenaeus, Hermolaus. Socrates
sane in Nebulis Aristophanis Strepsiadem docens, reprehendere videtur
quod ἀλεκτρυόνα
in utroque sexu proferat, itaque iubet eum foeminam ἀλεκτρύαιναν vocare, ficto vocabulo et poëtico,
ut a λέων scilicet fit λέαινα:
marem vero ἀλέκτορα.
Apparet autem (inquit Scholiastes) vulgarem hanc consuetudinem tum
fuisse, foeminam quoque ἀλεκτρυόνα
nominandi, ut patet ex hisce (Aristophanis) in Amphiarao verbis: Γύναι
τί τὸ ψόφημα
ἐστί; Ἡ
ἀλεκτρυών |
Τὴν
κύλικα καταβέβληκεν.
Οἰμωξουσάγε.
Et in Platonis (Aristophanis, Athenaeus. positum est καὶ πλάτων,
pro καὶ
πάλιν a librarijs)
Daedalo, Ἐνίοτε
πολλαί τῶν
ἀλεκτρυόνων
ὑπηνέμια βίᾳ
τίκτουσι ὠά
πολλάκις. Ὁ δὲ
παῖς ἔνδον
τὰς
ἀλεκτρυόνας
σοβεῖ. Attici quidem etiam gallinas sic
vocabant. Et Theopompus, Vocant vero gallinam etiam ἀλεκτρύαιναν:
Haec Scholiastes. sed locus, quod ad authorum citationes, non recte
distinctus emendari potest ex Athenaeo[2],
cuius verba subieci. Cratinus (inquit) ἀλεκτρυόνα
in foem. genere dixit. item Strattis, Αἱ δ’ἀλεκτρυόνες
ἅπασαι καὶ τὰ χοιρίδια
τέθνηκεν.
Et Anaxandrides Rhodius Comicus, Ὀχευομένας
τὰς
ἀλεκτρυόνας
θεοροῦσιν ἄσμενοι.
Et Theopompus in Pace, Ἄχθομαι δ’ἀπολωλεκώς
ἀλεκτρυόνα
τίκτουσαν
᾿ῳά πάγκαλα.
Et Aristophanes in Daedalo[3],
Ὠόν
μέγιστον
τέτοκεν, ὡς
ἀλεκτρυών. Dicitur
et ἀλέκτωρ.
Ὥσπερ
ὁ περσικός ὥραν
πᾶσαν
καναχών
ὀλόφωνος
ἀλέκτωρ,
Cratinus. Veteres ἀλεκτρυόνας
vocabant etiam gallinas, Hesychius. |
In
a comedy Aristophanes |
Ab ἀλέκτωρ
masculino, foemininum ἀλεκτορίς
derivatur. Ἀλεκτορίς
poeticum
est, ὡς τὸ
ἀλέκτωρ
ἑλληνικόν
(lego ἀδόκιμον)
ὅλως,
Varinus. Thomas Magister[4]
quoque annotat, vocem ἀλεκτρυών
significare marem et foeminam: ἀλεκτορίς
autem esse vocem
plane poeticam, ἀλέκτωρ
vero vocabulum esse ἀδόκιμον.
Atqui ἀλεκτορίδα
Aristoteles etiam dixit lib. 6. de historia animalium: et Galenus in
opere de Simplicibus medic. ἀλεκτρυόνος
καὶ
ἀλεκτορίδος
αἷμα. itaque ego vocem ἀλεκτρύαινα
prorsus ἀδόκιμον
dixerim, ἀλέκτωρ
vero poeticam tantum contra Varinum et Thomam Magistrum: qui cum ἀλεκτορίς
poeticum faciant, poetae nullius testimonium proferunt, et ego quoque
nullum ex poetis hac voce usum memini. ἀλέκτορα
vero in prosa nemo dixit, sed poetae aliquot, Aristophanes, Theocritus,
Cratinus. item Septuaginta Prov. 30.[5]
et Kirań[6].
Usus nostro tempore obtinuit ut gallinae ὄρνιθες
et ὀρνίθια
dicantur, galli vero ἀλεκτρυόνες
et ἀλεκτορίδες,
Athenaeus. Ὄρνις
genere communi privatim de (avibus) domesticis (id est gallinis) dicitur,
Eustathius. Ὄρνιθες
ἐνοικίδιοι
et κατοικίδιοι,
pro gallinaceo genere, in scriptis Porphyrii. Ὄρνιθας
τροφίμους
Suidas in Melito dixit, sive pro gallinacei generis, sive pro
aliis etiam altilibus avibus. Ἀλεκτορίδης,
pullus gallinaceus, forma patronymica, Suidas, et Varinus in Λαγωός.
Ἀλεκτρυόνιον
et περδίκιον
ab Antiphane nominantur forma diminutiva: qua etiam ἀλεκτορίσκοι
dicuntur. sed Suidas alectoriscos Tanagraeos nominat, qui grandes sunt
gallinacei. |
From
the masculine aléktřr comes the feminine alektorís. Alektorís
is poetic, as utterly is the Greek aléktřr (but I read adókimon
- derogatory, not hellënikón - Greek), Varinus |
¶ His
subiungam rariora quaedam gallinacei generis nomina, quae poetica sunt,
partim glossis et dialectis differunt, partim fortassis etiam barbara.
et quoniam ea non pauca sunt, ordinem alphabeticum iis recensendis
adhibebo. |
¶
To these I will add some rarer names concerning the gallinaceous genus,
the poetic ones partly differ according to glossaries and dialects,
partly perhaps are also foreign. And since they are not few, in passing
them in review I will use the alphabetical order. |
Βρητὸς,
gallus anniculus, Hesych. et Varinus. Ἠϊκανὸς[7],
gallinaceus, Iidem.¶ Κέρκνος,
accipiter vel gallinaceus, Hesychius et Varinus. Σέρκος,
gallus, et gallinae σέλκες,
Iidem. Κῆρυξ,
accipitris genus: et gallinaceus, Suidas et Varin. Κίκιῤῥος,
gallinaceus, Hesych. et Varinus. Κικκὸς
oxytonum, gallinaceus: paroxytonum vero, parva cicada[8],
ὁ
νέος τέττιξ,
et κίκκα
(paroxytonum) gallina, Iidem. vox per onomatopoeiam facta videtur, ut
Germanica güggel. Κοκκοβόας[9]
ὄρνις, de gallinaceo accipiendum
videtur apud Sophoclem[10],
Eustathius[11].
a voce nimirum, de qua verbum κοκκύζειν
usurpant Graeci. Κορυθών
ἀλεκτρυών, αἱ νεανίδες,
Hesychius et Varinus, forte autem sic nominatus fuerit gallus quod
corytha, id est cristam gerat. et eadem ratione fortassis etiam κορυνθεύς
apud eosdem, quae vox eis etiam cophinum et calathum significat. Κόσκικοι, οἱ
κατοικίδιοι
ὄρνιθες, Hesychius et Varin. Κοττοὶ,
gallinacei a crista capitis sic dicti, Iidem in Προκόττα
quod est κεφαλῆς
τρίχωμα. Κόττος,
ὄρνις: sed equum quoque aliqui sic
vocabant, Iidem. Et rursus, Κοττοβολεῖν
τὸ παρατηρεῖν
τινὰ ὄρνιν.
Κοττυλοιοί
(κοττυλιοί,
per iota. in penultima, Varinus) κατοικίδιοι
ὄρνεις, Hesychius. Κοτίκας,
gallus, Hesych. et Varinus. |
Brëtňs
is the one year-old rooster, Hesychius and Varinus. Ëďkanós is
the rooster, still they. ¶ Kérknos is the hawk |
¶ Μηδικοί,
aves Medicae, gallinacei, Iidem. Aristophanes
in Avibus[12]
Medum (μῆδον)
avem facere videtur. Scholiastes gallinaceum accipiendum suspicatur.
alibi quidem dubitat an ulla avis recte μῆδος
appelletur. Sed cum gallinaceus ab eodem Comico etiam Persica avis
dicatur, medum quoque vel medicam avem pro gallinaceo accipi ab eo
probabile est. De Medicis gallinaceis magnis et pugnacibus, scriptum est
supra in B. Ὥσπερ ὁ περσικός
ὥραν πᾶσαν καναχὼν
ὀλόφωνος
ἀλέκτωρ, Cratinus apud
Athenaeum. Ὀλόφωνος,
gallinaceus, sic dictus, vel a lopho, id est crista, vel ab eo quod
inter canendum in sublime se erigat, ἀπὸ
τοῦ ἐν τῷ ᾄδειν
ὄλον
αἴρεσθαι καὶ
μετεωρίζεσθαι,
Hesych. Alexarchus Cassandri Macedonum regis frater, gallum gallinaceum
orthoboam (ὀρθοβόαν[13],
nimirum quod inter canendum se erigat, unde et ὀλόφωνον
dictum quidam coniiciunt, ut iam diximus: nisi quasi ὀρθροβόαν
potius, a matutino cantu, sic appellatum placeat,) vocabat, Hermolaus ex
Athenaeo. Ὀρτάλιχοι[14]
gallinacei, Eustathius. item pulli gallinacei, Vide infra in Pullo[15].
Ὀρτάλιχοι pulli
sunt qui nondum volare possunt, volare tamen gestiunt et conantur, παρὰ
τὸ γλίχεσθαι
τοῦ ὀρούειν
καὶ πέτεσθαι,
Etymologus[16]
et Varin. Boeotice etiam ipsi gallinacei sic vocantur, ut apud
Aristophanem in Acharnensibus, Scholiastes et Varinus. Thebani rerum
nomina innovare gaudent. itaque sepiam vocant ὀπισθοτίλαν[17],
ἀλεκτρυόνα
ὀρτάλιχον, etc.
Athenaeus lib. 13. et
Varinus in Λεξάσθων.
Ὀρταλίς
αἰχμητῆσιν
ὑπευνηθεῖσα
νεοσσοῖς[18],
Nicander de gallina. Ὀρταλίχοισι
χελιδόσιν
Oppianus dixit[19]. |
¶
Mëdikoí, Median |
¶
Gallinaceus Persica avis (περσικός
ὄρνις) dicitur propter cristam. Multos
pueros deceperunt amatores, alius [402] coturnice, alius Persica ave
aliave donata, Aristophanes in Avibus. ubi Scholiastes, Pretiosa (inquit)
omnia, quibus solus rex (Persarum) utebatur, Persica vocabantur. et hoc
in loco avis Persica, non certam aliquam avem designat. sunt tamen qui
gallinaceum, et qui pavonem interpretentur. Vide superius paulo in Medo. |
¶
The rooster is said Persian bird (persikós órnis) because of
the comb. The lovers deceived many boys, one with a quail |
[1] le nuvole di Aristofane - traduzione di Ettore Romagnoli - Lesina = Strepsiade – Tirchippide = Fidippide - [...] socrate: Altro devi imparar, prima di questo: quali sono i quadrupedi di genere mascolino! lesina: Eh, lo so, che sono scemo? Il capro, il becco, il toro, il cane, il pollo... socrate: Vedi che ti succede? Chiami pollo la femmina ed il maschio, al modo stesso! lesina: E come? socrate: Come? Dici pollo e pollo! lesina: Pel Dio del mare! e adesso, come devo chiamarli? socrate: L'uno pollo, e l'altra polla! lesina: Corpo dell'aria, bene! Polla! Voglio riempirti la madia di farina sol per questo problema! socrate: Siam daccapo! Il problema, ch'č maschio, me lo fai diventar donna! [...] lesina (Esce tenendo un pollo in ciascuna mano; e mostra l'un d'essi a Tirchippide): Vediamo! Tu come lo chiami, questo? tirchippide: Pollo! lesina: Benone. E questa? tirchippide: Pollo! lesina: Un nome per tutti e due? Vuoi farti canzonare! Non ci cascare piů, d'ora in avanti: questo chiamalo pollo, e questa, polla! tirchippide: Polla! E codesta bella roba, sei stato ad imparare da quei trogloditi? [...] pascione (Al testimonio): Che credi che farŕ? Che pagherŕ? lesina (Torna con un pollo in mano): Dov'č quello che vuole i miei quattrini? (Mostra a Pascione il pollo) Dimmi, questo che č? pascione: Che č? Č un pollo! lesina: E mi chiede quattrini, un uomo fatto a questo modo? Una polla la chiami pollo? Tu non li vedi i miei quattrini!
[2] IX,15,373e - 16,374d.
[3]
From Aristophanes’ Daedalus; the
fragment is found in A. Meineke, op.
cit., 1016 [in Fragmenta
Comicorum Graecorum];
it is quoted also by Eustathius, 1479-1528
and by Photius, 624-28. (Lind, 1963)
[4]
Thomas Magister, ed. by F. Ritschl (Halle, 1832). (Lind, 1963)
[5] Proverbi 30,31: gallus succinctus lumbos, “il gallo, che passeggia spavaldo fra le galline, il caprone, che marcia in testa al suo gregge, il re, quando arringa il suo popolo.” (La Sacra Bibbia, Edizioni Paoline, 1958) – Settanta: καὶ ἀλέκτωρ ἐμπεριπατῶν θηλείαις εὔψυχος καὶ τράγος ἡγούμενος αἰπολίου καὶ βασιλεὺς δημηγορῶν ἐν ἔθνει.
[6] Ammesso che Kirań corrisponda a Kiranide.
[7] Forse da ëřs, l’uccello che canta al mattino.
[8] κίκους = giovane cicala.
[9] kókky = cucců, voce del cuculo + boář = mando un grido.
[10] Sophocles, Fragment 900; F. Ellendt, Lexicon Sophocleum (sec. ed. by H. Genthe, 1872; photographic reprint, 1958), 390; A. C. Pearson, The Fragments of Sophocles, III (1917), 34, Fragment 791. (Lind, 1963)
[11] ad Odysseam IV 10 (1479,44).
[12] Gli uccelli 277: ὄνομα τούτῳ Μῆδός ἐστι. (D’Arcy W. Thompson, A Glossary of Greek Birds, 1966 (1895)) - Upupa (Bubbola): E anch'ei si trova sopra un suolo a lui straniero! - Pistetero (Gabbacompagno): E chi č? – Upupa: L'Augel profeta! – Pistetero: Oh, com'č spocchioso e strano! [277] Upupa: E si chiama Uccello Medo. – Evelpide (Sperabene): Medo! Oh Ercole sovrano! Come mai senza cammello qui volň, se proprio č Medo? – Pistetero: A noi viene un altro uccello con la cresta. (traduzione di Ettore Romagnoli)
[13] Orthós = dritto + boŕř = mando un grido.
[14] Diminutivo di ortalís = gallina giovane.
[15] Pagina 458 De pullis gallinaceis.
[16] Etymologist: Etymologicum Magnum, ed. by T. Gaisford (Oxford, 1848). (Lind, 1963)
[17] Che lancia il suo umore di dietro.
[18] Nicander Alexipharmaca 294: “the free-feeding fowl, when brooding her warlike chicks,” translated by A. S. F. Gow and A. F. Scholfield (Cambridge University Press, 1953), traduzione citata da Lind (1963) relativa al testo di Nicandro τοῖὰ τε βοσκὰς | ὀρταλίς αἰχμητῆσιν ὑπευνηθεῖσα νεοσσοῖς. presente nell'edizione di Jean de Gorris del 1557. – Tale traduzione di Gow & Scholfield non rispecchia assolutamente quella latina di Jean de Gorris (1505-1577): [...] mox sordes similis profunditur ovis,| qualia concepit coitu gallina frequenti, [...]. (Parigi, 1557) – Aldrovandi basandosi su qualche lessico - come avrŕ fatto anche Jean de Gorris - non identifica i neossoí coi pulcini, ma con i galli, che sono aggressivi e focosi e che sottomettono le galline. Infatti il Thesaurus Graecae linguae (1572) di Henri Estienne – alias Stephanus – alla voce neottňs riporta che "per iocum foemina etiam aliqua aut masculus neossňs dicitur, quuum tenerae seu virentis adhuc aetatis est". Per cui questi neossoí sono dei giovani galli libidinosi, aggressivi, che saltano ripetutamente addosso alle galline facendo aumentare la produzione di uova, e non si tratta di pulcini aggressivi che stanno sotto a una chioccia. – La traduzione di Gow & Scholfield viene inficiata anche da Gessner a pagina 402 quando tratta degli epiteti dei galli, ed č molto verosimile che Aldrovandi si sia ispirato a Gessner.
[19] Halieutica 5,579 (Lorenzo Rocci).