Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Iuvenalis[1]
        Gallos Gallinaceos Laribus etiam sacros habitos [257] esse his versibus
        nos admonet. Et {laribus} <Laribus> cristam promittere Galli Non
        audent De Termini
        sacrificio Prudentius[2]
        ita canit. Et lapis illic Si
        stetit[3]
        antiquus, quem cingere {sueverit} <sueverat> error Fasceolis[4],
        vel Gallinae pulmone[5]
        rogare, Frangitur, et nullis violatur {terminus} <Terminus> extis.[6] | Giovenale E
        non osano promettere la cresta di un gallo ai Lari. Prudenzio E
        lì se si troverà una pietra antica, che l’errore si era
        abituato a cingere con bende, o a supplicare con un polmone di gallina,
        essa viene rotta, e Termino non viene violato dalle interiora delle
        vittime. | 
| {Methonae}
        <Methanae> urbis in Troezeniorum agro incolas legimus[7]
        Gallum pro vinearum incolumitate mactare solitos, ut Africi venti, qui {eos}
        <eas>[8]
        plurimum infesta<n>t, incursionem vel averterent, vel saltem
        emollirent: {Cum} <cum> enim flare institeri<n>t, vitium
        oculos exuri, spemque vindemiae falli. Moniti igitur ab aruspicibus,
        sacri genus hoc instituere, ut viri duo Gallum unum, eumque album,
        manibus apprehenderent, et in diversa abeuntes trahendo discerperent,
        partemque uterque suam manu praeferentes vineta loci omnia perlustrarent,
        donec ita omnibus expiatis, in eundem convenirent locum, ubi Gallum
        dissecuissent, ibique partibus utriusque humi defossis, nullum eius anni
        incommodum se passuros persuasum habeant: iuvitque sors, ut quandiu
        sacrum hoc celebravere, res illis ex voto succederet. | Abbiamo
        letto che gli abitanti della città di Methana | 
| Vetus
        etiam {Pithagorae} <Pythagorae> symbolum Gallo albo abstinendum
        esse admonet. Diogenes
        Laërtius[9]
        ideo eum interdixisse scribit, quod mensi sacer, et supplex. Quod autem
        mensi sacer haberetur etiam Aelianus meminit, inquiens: Gallum album mensi sacrum, utpote horarum nuncium credidit Pythagoras.
        Iamblic<h>us tamen Pythagoram sectatoribus suis, qui civiles, id
        est, politici dicti sunt, permisisse author est, ut Gallum, agnum, et
        alia quaedam ante nata praeter vitulum rite sacrificarent. Et Plutarchus[10]
        discipulorum nonnullos eum accusare memorat, ut qui in commentario de
        iustitia scripsisset de Gallis Gallinaceis utiliter eos esitasse, quod
        et somno nos excitent, et scorpios conquirent, et in pugna nobis studium,
        aemulationemque fortitudinis quandam ingenerent. Unde non sacrificasse
        tantum Gallos solitum, sed esum eorum permisisse videmus. Quod ad
        sacrificia attinet, Suidas etiam sacrificasse illum Gallos testis est,
        quin vero et ipse Diogenes[11]
        sacrificiis, inquit, utebatur
        Pythagoras inanimis; sunt qui dicunt, Gallis Gallinaceis, et hoedis,
        etiam lecteolis, quos teneros dicunt: agnis autem minime. | Anche
        un antico simbolo di Pitagora | 
| Quod
        vero ad eorum {eusm} <esum>, Aristoxenus apud Gellium[12]
        cuncta illum animata in cibum permisisse ait, bove aratore, et ariete
        exceptis. Alii contra
        Pythagoram, licet praeter sua instituta, immolasse tamen quandoque Musis
        bovem, Iovi vero Gallum album[13].
        Alii tradunt Gallum album adeo ab eo[14]
        amatum, ut si quando videret, fratris Germani loco salutaret, et apud se
        haberet. Unde aperte constare arbitror Pythagorae praecepta vel perperam
        posteritati tradita, vel ipsum in determinatione illorum inconstantem
        extitisse. Nihil aliud hoc loco quidam Pythagoram intellexisse volunt,
        quam Gallum ipsum. Si quis tamen altius hoc considerare voluerit, ad
        reliquorum symbolorum rationem, modumque interpretari poterit, ut
        scilicet nos philosophus moneat Gallos nutrire, ut divinam animae
        nostrae partem divinarum rerum cognitione quasi solido cibo, et caelesti
        ambrosia pascamus. | Per
        quanto riguarda il cibarsene, Aristosseno | 
| Verum
        ut ad recentiorum superstitionem, seu idolatriam potius sermonem nostrum
        divertamus. Petrus Bellonius[15],
        interprete Carolo Clusio, amoenam nefarii illius Mahumeti{s}, Turcarum
        pseudoprophetae in paradisum profectionem, quam nocturno tempore hic se
        confecisse splendidissime mentitur, describens insignes de Turcarum
        paradiso nugas recenset, inter alias vero, illum comminisci, se in coelo
        variae formae angelos vidisse, ut boum, hominum, equorum, avium, inter
        quas Gallus fuerit, pedibus primum coelum premens, et capite secundum
        attingens: interrogantique Mahumeto, quid ista sibi vellent, angelum, a
        quo se eo conductum finxerat, respondisse, angelos esse, qui pro iis,
        qui in mundo sunt, Deum orent, humanaeque formae angelos pro hominibus
        orare, bubulae pro bubus, equinae pro equis, Gallinaceae pro Gallis,
        atque cum ingens ille Gallus caneret, reliquos Gallos cum caelestes, tum
        terrestres canere. | Vediamo
        dunque di rivolgere il nostro discorso alla superstizione o meglio
        all’idolatria di personaggi più recenti. Pierre Belon | 
| Author
        est Ludovicus Romanus <Patritius>[16]
        Calecu{t}tenses[17]
        cacodaemonis sacerdotes sanguine Gallinacei cultello argenteo iugulati
        carbonibus ignitis aspersi, ei sacrum peragere. Abaculum, inquit, habent vice altaris, quem variis
        floribus, ac flagrantibus pulvisculis sternunt. Tunc sanguinem Galli in
        vas argenteum ignitis carbonibus oppletum, imponunt, additis variis
        suffumentis. Gallum dein
        mactant cultro argenteo, {cruentunque} <cruentumque> cultellum
        nonnunquam igni admovere solent. Sanguis Galli totus accensis funalibus
        crematur circa altare. | Lodovico
        de Varthema | 
[1] Satira XIII, 233-234.
[2] Contra Symmachum II, 1005-1008 - a pagina 664 di Aurelii Prudentii Clementis opera interpretate e annotate da Stephanus Chamillard SJ, Parisiis, apud Viduam Claudii Thiboust et Petrum Esclassan, 1687.
[3] Stephanus Chamillard, pag. 664 - Lapis illic si stetit: Terminorum Deus, de quo hic loquitur, colebatur sub figura rudis ac informis lapidis, vel stipitis. Ovid, Fast. lib. 2: Termine, sive lapis sive es defossus in agro/stipes, ab antiquis tu quoque numen habes. Et Tibull. lib. 1 eleg. 1: Nam veneror, sed stipes habet desertus in agris, seu vetus in trivio florida serta lapis. In nummis tamen gentis Calpurniae, quae originem a Numa ducebat, modo caput Termini expressum est, modo integrum simulachrum.
[4]
    Stephanus Chamillard, pag. 664 - Cingere fasciolis: Terminales
    lapides floribus, fasciisque donavit antiquitas, tanquam judices et arbitros
    finium, ac proinde pacis et amicitiae custodes. Siculus Flaccus de
    conditionib. agror.: Cum Terminos disponerent, ipsos quidem lapides in
    solidam terram collocabant, proxime ea loca, quibus fossis factis defixuri
    eaos erant, et unguento, velaminibusqe, et coronis eos ornabant.
[5] Stephanus Chamillard, pag.
    664 - Gallinae pulmone: Neminem repperi, qui Prudentio astipularetur.
    Nam Ovidius lib. 2 Fast. ubi loquitur de Terminalibus, quae fiebant
    23 Februarii, quo nempe ita annum quoque terminare viderentur, immolari
    agnum Termino, seu suillam asserit: Spargitur et caeso communis Terminus agno,/nec queritur lactans cum sibi
    porca datur. Quod
    si Plutarcho credimus: Termino apud Romanos frugibus ignem jactis, et favis,
    et vino litabatur.
[6]
    Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 456: De Termini
    sacrificio Prudentius contra Symmachum ita canit: Et lapis illic | Si stetit
    antiquus, quem cingere sueverat error | Fasceolis, vel gallinae pulmone
    rogare, | Frangitur, et nullis violatur Terminus extis.
[7] Aldrovandi non precisa
    dove ha letto ciò che sta riferendo. La fonte è comunque Pausania , Periegesi
    della Grecia, Corinto. Il ventus Africus è detto da Pausania Líps,
    genitivo Libós, che è l’africo o libeccio
, Periegesi
    della Grecia, Corinto. Il ventus Africus è detto da Pausania Líps,
    genitivo Libós, che è l’africo o libeccio , il quale spira da
    sudovest. § Pausanias,
    Description of Greece, Corinth,
    II,34,1-3:[1] Stretching out far into the sea from Troezenia is a peninsula,
    on the coast of which has been founded a little town called Methana. Here
    there is a sanctuary of Isis, and on the market-place is an image of Hermes,
    and also one of Heracles. Some thirty stades distant from the town are hot
    baths. They say that it was when Antigonus, son of Demetrius, was king of
    Macedon that the water first appeared, and that what appeared at once was
    not water, but fire that gushed in great volume from the ground, and when
    this died down the water flowed; indeed, even at the present day it wells up
    hot and exceedingly salt. A bather here finds no cold water at hand, and if
    he dives into the sea his swim is full of danger. For wild creatures live in
    it, and it swarms with sharks. [2] I will also relate what astonished me
    most in Methana. The wind called Lips, striking the budding vines from the
    Saronic Gulf, blights their buds. So while the wind is still rushing on, two
    men cut in two a cock whose feathers are all white, and run round the vines
    in opposite directions, each carrying half of the cock. When they meet at
    their starting place, they bury the pieces there. [3] Such are the means
    they have devised against the Lips. The islets, nine in number, lying off
    the land are called the Isles of Pelops, and they say that when it rains one
    of them is not touched. If this be the case I do not know, though the people
    around Methana said that it was true, and I have seen before now men trying
    to keep off hail by sacrifices and spells. (Description of Greece
    with an English Translation by W.H.S. Jones, Litt.D. in 4 Volumes. Volume 1.
    Attica and Corinth, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William
    Heinemann Ltd., 1918)
, il quale spira da
    sudovest. § Pausanias,
    Description of Greece, Corinth,
    II,34,1-3:[1] Stretching out far into the sea from Troezenia is a peninsula,
    on the coast of which has been founded a little town called Methana. Here
    there is a sanctuary of Isis, and on the market-place is an image of Hermes,
    and also one of Heracles. Some thirty stades distant from the town are hot
    baths. They say that it was when Antigonus, son of Demetrius, was king of
    Macedon that the water first appeared, and that what appeared at once was
    not water, but fire that gushed in great volume from the ground, and when
    this died down the water flowed; indeed, even at the present day it wells up
    hot and exceedingly salt. A bather here finds no cold water at hand, and if
    he dives into the sea his swim is full of danger. For wild creatures live in
    it, and it swarms with sharks. [2] I will also relate what astonished me
    most in Methana. The wind called Lips, striking the budding vines from the
    Saronic Gulf, blights their buds. So while the wind is still rushing on, two
    men cut in two a cock whose feathers are all white, and run round the vines
    in opposite directions, each carrying half of the cock. When they meet at
    their starting place, they bury the pieces there. [3] Such are the means
    they have devised against the Lips. The islets, nine in number, lying off
    the land are called the Isles of Pelops, and they say that when it rains one
    of them is not touched. If this be the case I do not know, though the people
    around Methana said that it was true, and I have seen before now men trying
    to keep off hail by sacrifices and spells. (Description of Greece
    with an English Translation by W.H.S. Jones, Litt.D. in 4 Volumes. Volume 1.
    Attica and Corinth, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William
    Heinemann Ltd., 1918)
[8] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 408: Scribit Pausanias in Lacon. (lege, Corinthiacis) Methanam urbem ad Isthmum, in qua cives contra Africum vineis florescentibus ac germinantibus infestum, galli pennis albis ac niveis (alas omnino candidas habentis, Loescherus Pausaniae interpres,) remedio usos fuisse: quem gallum homines in diversa trahentes, discerpebant, per vineas discurrentes: demum in eundem locum redeuntes, ubi discerpserant, gallum sepeliebant. Adeo hi diversi fuere a Pythagorae institutis, quem tradunt gallum adeo amasse,[...].
[9]
    Liber 8 de vita philosophorum in vita Pythagorae.
    (Aldrovandi) - Le
    vite, le opinioni, gli apoftegmi dei filosofi celebri, VIII, Pitagora,
    19: He also forbade his disciples to eat white poultry, because a cock of
    that colour was sacred to Month, and was also a suppliant. He was also
    accounted a good animal; and he was sacred to the God Month, for he
    indicates the time. (translated by C.D. Yonge - http://classicpersuasion.org)
[10] De Stoicorum
    repugnantibus (Le contraddizioni degli Stoici). (Aldrovandi)
[11]
    Le vite, le opinioni, gli apoftegmi dei filosofi
    celebri, VIII, Pitagora, 18: He used to
    practise divination, as far as auguries and auspices go, but not by means of
    burnt offerings, except only the burning of frankincense. And all the
    sacrifices which he offered consisted of inanimate things. But some, however,
    assert that he did sacrifice animals, limiting himself to cocks, and sucking
    kids, which are called apalioi, but that he very rarely offered
    lambs. Aristoxenus, however, affirms that he permitted the eating of all
    other animals, and only abstained from oxen used in agriculture, and from
    rams. (translated by C.D. Yonge - http://classicpersuasion.org)
[12] Nessun riferimento al bue
    aratore e all’ariete nell’edizione in mio possesso di Noctes
    Atticae - libro IV,11 - dove,
    come dice Aulo Gellio, Quae
    qualiaque sint, quae Aristoxenus quasi magis comperta de Pythagora memoriae
    mandavit; et quae item Plutarchus in eundem modum de eodem Pythagora
    scripserit. Il testo completo di questo brano delle Noctes Atticae
    viene riportato nella biografia di Gellio .
.
[13] Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 408: Gallus etiam Cybeli dicatus fuit, Gyraldus. Sunt qui tradant Pythagoram praeter sua instituta, bovem quandoque Musis, et Iovi gallum album immolasse: quoque vix crediderim, propter ea quae de eo in Symbolis retuli, Idem. § Lilius Gregorius Gyraldus, Historiae Deorum Gentilium Syntagma XVII: Sunt qui tradant, Pythagoram praeter sua instituta, bovem quandoque Musis, et Iovi gallum album immolasse: quod vix crediderim, propter ea quae de eo in Symbolis retuli.
[14] Conrad Gessner, Historia
    Animalium III (1555), pag. 408: Adeo hi diversi fuere a Pythagorae
    institutis, quem tradunt gallum adeo amasse, ut si quando videret, fratris
    germani loco salutaret, et apud se haberet, (vide inter proverbia, Gallo
    albo abstineas) suis vero sectatoribus, qui civiles id est politici dicti
    sunt, permisisse ait Iamblichus, ut gallum, agnum et alia quaedam paulo ante
    nata, praeter vitulum, rite sacrificarent. Idem scribit Suidas. Sed et Laertius, Sacrificiis (inquit) utebatur
    Pythagoras inanimis. Sunt qui dicant, gallis gallinaceis, et hoedis etiam
    lacteolis quos teneros dicunt, agnis autem minime. Caeterum Aristoxenus apud
    Gellium, cuncta illum animata in cibum permisisse ait, bove aratore et
    ariete exceptis. § pag. 409: Gallo albo abstineas, [      
    ]: id est Candido gallo ne manum admoliaris, quod mensi sacer sit,
    utpote horarum nuncius, Erasmus in Chiliadibus inter Symbola Pythagorica.
    Gallo albo abstinendum, id est saluti cuiusque purissime favendum, (mihi
    haec interpretatio non satisfacit,) Plutarchus in Symbolis Pythag.
    interprete Gyraldo. Pythagoram ferunt gallum album adeo amasse, ut si quando
    videret, fratris germani loco salutaret, et apud se haberet, Gyraldus.
[15] L. 3 obs. C. 7.
    (Aldrovandi) - Petri Bellonii Cenomani plurimarum rerum in Graecia, Asia,
    Aegypto, Iudaea, Arabia aliisque exteris Provinciis ab ipso conspectarum
    observationes tribus libris expressae Carolus Clusius Atrebas e Gallicis
    Latinas faciebat - Antverpiae 1589 § Quanto narrato da Pierre Belon non
    è contenuto nel Corano. Sia il
    testo originale di Pierre Belon che la traduzione latina di Charles de L’Écluse
    sono presenti nel lessico alla voce Maometto .
.
[16] Si può presumere con
    quasi certezza che si tratta di Ludovicus Patritius, forse latinizzato anche
    in Romanus in quanto morì a Roma nel 1517. Questa presunzione viene dal
    testo di Conrad Gessner Historia
    Animalium III (1555). Infatti Gessner cita una prima volta i polli del
    Tarnasari a pagina 381 e attribuisce la notizia a Ludovicus Patritius:
    Circa Tarnasari urbem Indiae gallos gallinasque proceriores vidisse memini
    quam usquam alibi, Ludovicus Patritius. – Quindi ne parla una seconda
    volta a pagina 387 attribuendo la consimile notizia a Ludovicus Romanus:
    Circa Tarnasari urbem Indiae gallinaceos procerissimos videre memini: ex
    quorum sane acerrimis conflictibus summam voluptatem cepi. nam quotidie huic
    ludo per medios vicos Mahumetanorum animi causa opera dabatur, mirumque est
    Mahumetanorum pro hac re certamen. habent privi privos gallos gallinaceos,
    eosque committunt aliis, expositis quandoque pro alitum futura victoria
    utrinque aureis centenis singulo congressu. Conspicati
    sumus senis horis concertantes alites, nec prius illae modum proelio
    faciebant, quam occubuissent, Ludovicus Romanus.
 a pagina 381 e attribuisce la notizia a Ludovicus Patritius:
    Circa Tarnasari urbem Indiae gallos gallinasque proceriores vidisse memini
    quam usquam alibi, Ludovicus Patritius. – Quindi ne parla una seconda
    volta a pagina 387 attribuendo la consimile notizia a Ludovicus Romanus:
    Circa Tarnasari urbem Indiae gallinaceos procerissimos videre memini: ex
    quorum sane acerrimis conflictibus summam voluptatem cepi. nam quotidie huic
    ludo per medios vicos Mahumetanorum animi causa opera dabatur, mirumque est
    Mahumetanorum pro hac re certamen. habent privi privos gallos gallinaceos,
    eosque committunt aliis, expositis quandoque pro alitum futura victoria
    utrinque aureis centenis singulo congressu. Conspicati
    sumus senis horis concertantes alites, nec prius illae modum proelio
    faciebant, quam occubuissent, Ludovicus Romanus.
[17] Nella nota a bordo pagina troviamo la grafia corretta: Calecutenses quomodo Gallum immolant.