Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Quem
        sacerdos [258] immolaturus lacertos et pedes exornat argento. Verum quod
        maius est Indos[1]
        
        Gallum adorasse Iosephus Acosta scribit, et Lucianus[2]
        pro Deo olim cultum fuisse. | Il
        sacerdote che sta per immolarlo - il gallo - gli guarnisce le cosce e i
        piedi con argento. In verità, e ciò è più significativo, José de
        Acosta | 
| Porro
        cum ovorum etiam olim purgandis piaculis, lustrationibusque adeo
        quotidianus usus fuerit, ut Orpheus, teste Suida, Ooscopica, id est, de
        divinatione ex ovis scripserit, eaque meo iudicio in Gallina magis
        conspicua sint, familiari nobis prae caeteris alite, itaque paucula
        istaec hic referre libuit. Adhibebantur[3]
        autem ova in Bacchi orgiis, aliorumque Deorum sacrificiis, ubi pro
        homine aliquid Deo solvendum esset. Omittimus interim quae in Orphicis,
        et Bacchi Orgiis, in hac ipsa re observata ab antiquis traduntur. Id
        solum ex eis repetemus, ideo religioni ova inservi<i>sse, et in
        tanto honore gentibus fuisse, quod capiente omni mundo tot animalium
        naturas, et genera, nullum fere est, in quo non ex ovo species aliqua
        nascatur. Volucres passim ovum gignunt: aquatilia in mari pene infinita.
        In terrestribus {lucertae} <lacertae>: in ambiguis, et quibus in
        terra aeque, quam in aqua victus est, crocodili: in bipedibus aves, in
        carentibus pedibus angues: in multipedibus attelabi[4];
        et ne longiores simus in pluribus generibus aliis plura alia. Ob quae
        totam referre naturam credita fuerunt, et in religione ad placanda,
        exorandaque numina gratiorem habere potestatem. | Inoltre
        in passato per espiare le colpe e per i rituali di purificazione ci
        sarebbe stato un impiego talmente abituale delle uova che, in base a
        quanto riferisce il lessico Suida | 
| Ova
        expiationibus apta monstrat illud Iuvenalis[5]{.}<:> Nisi se centum lustraverit ovis. Sed
        et Ovidius[6]
        ova haec lustralia indicat his versibus: Et veniat, quae lustret anus, lectumque locumque, Praeferat et tremula sulphur, et ova manu. | Le
        uova sono adatte per le purificazioni e lo indica Giovenale Se
        non si sarà purificata con cento uova. Ma
        anche Ovidio E
        venga quella vecchia che possa purificare il letto e la stanza, E
        con la mano tremula porti lo zolfo e le uova. | 
| Ovi,
        quod in Cereali pompa solitum fuerit esse primum, meminit Varro[7]
        his verbis: Nam non modo illud
        ovum sublatum est, quod ludis Circensibus novissimi curriculi finem
        facit quadrigis, sed ne illud quidem ovum vidimus, quod in Cereali pompa
        solet esse primum. Ovorum
        hecatombe ab Ephippo nominatur per iocum apud Athenaeum[8]. | Varrone | 
| AUGURIA.
        PRODIGIA. | AUSPICI
        - PRODIGI | 
| Quod
        ad auguria in primis spectat, in his hoc avium genus tantum
        praerogativae obtinuit privilegium, ut publice ad ea aleretur. Tantum
        vero apud Romanos in nefariis eiusmodi significationibus momenti habere
        credebatur, ut quae indicaret verissima, et sacrosancta haberentur. Quod Plinius[9]
        Galli laudes commemorans eleganter demonstrat: Ut
        plane dignae aliti tantum honoris
        {praebeat} <perhibeat> Romana purpura. Horum sunt tripudia
        solistima (quae
        laeta erant cum prodeuntes e cavea cibum oblatum capere non recusabant,
        et inter edendum nihil non in terram ex ore decidebat: quorum alterutrum
        si accideret., triste, ac {pernitiosum} <perniciosum> censebatur,
        uti alibi abunde docuimus.) Hi
        magistratus nostros quotidie regunt, domosque {ipsit} <ipsis> suas
        claudunt, {ac retinent,} <aut reserant.> <Hi
        fasces Romanos inpellunt aut retinent,> iubent acies, aut
        prohibent, victoriarum omnium toto orbe partarum auspices: hi maxime
        terrarum imperio imperitant, extis etiam fibrisque haud aliter, quam {optimae
        victoriae} <opimae victimae> Diis
        grati. | Per
        quanto riguarda innanzitutto gli auspici, questo genere di uccelli ha
        conseguito in seno a essi un così grande privilegio di preferenza da
        essere allevati a tale scopo a spese dello Stato. Infatti presso i
        Romani erano ritenuti di possedere una così grande importanza in
        siffatti nefandi presagi che ciò che essi rivelavano era ritenuto
        oltremodo vero e sacrosanto. E Plinio | 
| Varro[10]
        vero non solum augures Romanos ex his avibus auguria captasse memorat,
        sed etiam patresfamiliae rure. Quadrupliciter vero maxime auguria
        faciebant, videlicet per solistima tripudia, per praeposteros eorum,
        vespertinosque cantus, ut Plinius[11]
        tradit, et cum cibo spreto etiam, e caveis avolabant, quod maximi
        infortunii signum habebatur: et per eorum pugnam. Erant
        praeterea, eodem Plinio teste, et exta Diis grata. | Ma
        Varrone ricorda che non solo gli àuguri romani traevano gli auspici da
        questi uccelli, ma anche i capifamiglia in campagna. Ma traevano gli
        auspici soprattutto in quattro modi, ossia attraverso i presagi
        favorevoli, attraverso i loro canti che avvengono fuori dall’ora
        consueta e alla sera, come riferisce Plinio, e anche quando disdegnando
        il cibo volavano via dalle gabbie, cosa che veniva ritenuta come segno
        di grandissima disgrazia, nonché attraverso i loro combattimenti.
        Inoltre, come riferisce lo stesso Plinio, anche le loro interiora erano
        gradite agli dei. | 
| Qui
        pullorum curam habet, et qui e pastu pullorum captat auspicia, Ciceroni[12],
        et Livio[13]
        pullarius dicitur: Attulit {e}
        <in> cavea pullos, inquit alibi Cicero[14],
        is qui ex eo <ipso>
        nominatur pullarius. Erat autem moris Romanis ducibus pugnam
        inituris advocare eiusmodi pullarium, ut offam hisce volucribus
        obijceret ad augurium captandum. Pultem vero iis dabant potissimum, quia
        ex ea necesse erat <aliquid> decidere, quod {trepudium} <tripudium>,
        hoc est terripuvium faceret. Puvire enim ferire est[15].
        Bonum enim, ut diximus, augurium esse putabant, si pulli per quos
        auspicabantur comedissent: praesertim si eis edentibus aliquid ab ore
        decidisset. | Colui
        che si prende cura dei polli e colui che trae gli auspici dal modo di
        mangiare dei polli in Cicerone | 
| Sin
        autem omnino non edissent, periculum imminere, ut Flaminii exemplo
        docemur, qui cum terripudio auspicaretur, pullarius, teste Cicerone[16],
        diem praelii committendi differebat. Valerius[17]
        etiam, atque Livius[18]
        authores sunt Hostilio Mancino consuli in Hispaniam ituro hoc accidisse
        prodigium, cum sacrificium [259] facere vellet, pullos cavea emissos in
        proximam sylvam devolasse, et summa cura requisitos reperiri nequivisse. | Ma
        se non avessero assolutamente mangiato incombeva un pericolo, come
        veniamo edotti dall’esempio di Gaio Flaminio | 
[1] L'abbaglio di Aldrovandi
    è enorme. Infatti chi adorava i galli non erano gli Inca, bensì gli
    Ateniesi. A scanso
    d'equivoci, in data 5 luglio 2008 ho chiesto la consulenza di due persone che lo
    spagnolo, anche del 1590, lo masticano molto bene assai: Livia Marchioni,
    una bolognese doc, bolognese di
    nascita e di stirpe, nonché suo marito e mio collega Leslye Haslam Pineda,
    nicaraguense di nascita, inglese per via paterna, spagnolo per via materna,
    bolognese d'adozione. Aldrovandi starà rivoltandosi nella tomba sapendo che
    è proprio una bolognese a dare la conferma che elargiva baggianate a ogni
    piè sospinto. Procediamo con ordine. § In De natura novi orbis Libri
    duo (Salamanticae, 1589) non parla di galline e galli neppure quando
    analizza in che modo gli animali possano aver raggiunto questo Nuovo Mondo
    – Liber I,21 Quomodo bestiae et
    pecudes ad hunc novum orbem ex altero pervenerint. Soprattutto non
    parla di polli quando analizza gli uccelli ivi presenti: Neque solum
    quadrupedibus vacuae: ipsas volucres raras habent, & psit<t>acos
    quidem multos, quos esse volatus pernicissimi & gregatim volitare
    constat, tum alios quosdam passeres raros ut dixi: perdices vero quales in
    hoc Peru, nullas vidisse me memini, multoque minus proprios huius regionis
    Guanacos, aut Vicuñas, genus sylvestrium caparum velocissimum, in quarum
    ventre lapides illi Beezartici, qui in magno pretio plerisque sunt, [...]. §
    Di galline parlerà invece in Historia natural y moral de las Indias
    Libro cuarto Capítulo XXXV De aves
    que hay de acá, y cómo pasaron allá en Indias - Pero dejando estas
    aves, que ellas por si se gobiernan, sin que los hombres cuiden de ellas, si
    no es por vía de caza; de aves domésticas me he maravillado de las
    gallinas, porque, en efecto, las había antes de ir españoles; y es claro
    indicio tener nombres de allá, que a la gallina llaman gualpa y al
    huevo ronto; y el mismo refrán que tenemos de llamar a un hombre
    gallina, para notalle de cobarde, ese propio usan los indios. Y los que
    fueron al descubrimiento de las islas de Salomón refieren haber visto allá
    gallinas de las nuestras. (Fué impreso en Sevilla, casa de Juan de
    León, junto a las Siete Revueltas, 1590) § Ed eccoci a documentare
    l'enorme abbaglio di Aldrovandi: infatti chi adorava i galli non erano gli
    Inca, bensì gli Ateniesi. Historia natural y moral de las Indias
    Libro quinto Capítulo V De la idolatría
    que usaron los indios con cosas particulares - No se contentó el
    demonio con hacer a los ciegos indios que adorasen al sol, y la luna, y las
    estrellas, y tierra, y mar y cosas generales de naturaleza; pero pasó
    adelante a darles por dioses, y sujetallos a cosas menudas, y muchas de
    ellas muy soeces. No se
    espantará de esta ceguera en bárbaros, quien trajere a la memoria que de
    los sabios y filósofos dice el Apóstol, que habiendo conocido a Dios, no
    le glorificaron ni dieron gracias como a su Dios; sino que se envanecieron
    en su pensamiento, y se escureció su corazón necio, y vinieron a trocar la
    gloria y deidad del eterno Dios, por semejanzas y figuras de cosas caducas y
    corruptibles, como de hombres, de aves, de bestias, de serpientes. Bien
    sabida cosa es el perro Osiris, que adoraban los egipcios, y la vaca Isis, y
    el carnero Amon; y en Roma la diosa Februa de las calenturas, y el ánser de
    Tarpeya;  y en Atenas la sabia, el cuervo y el gallo. Y de semejantes
    bajezas y burlerías están llenas las memorias de la gentilidad, viniendo
    en tan gran oprobio los hombres por no haber querido sujetarse a la ley de
    su verdadero Dios y Criador, como San Atanasio doctamente lo trata
    escribiendo contra los idólatras. Mas en los indios, especialmente del Perú,
    es cosa que saca de juicio la rotura y perdición que hubo en esto. Porque
    adoran los ríos, las fuentes, las quebradas, las peñas o piedras grandes,
    los cerros, las cumbres de los montes que ellos llaman apachitas, y lo
    tienen por cosa de gran devoción; finalmente, cualquiera cosa de naturaleza
    que les parezca notable y diferente de las demás, la adoran como
    reconociendo allí alguna particular deidad. En Cajamalca de la Nasca me
    mostraron un cerro grande de arena, que fué principal adoratorio o guaca de
    los antiguos. Preguntando yo qué divinidad hallaban allí, me respondieron,
    que aquella maravilla de ser un cerro altísimo de arena en medio de otros
    muchos todos de peña.  Y a la verdad era cosa maravillosa pensar como
    se puso tan gran pico de arena en medio de montes espesísimos de piedra.
    Para fundir una campana grande tuvimos en la ciudad de los Reyes necesidad
    de leña recia y mucha, y cortóse un arbolazo disforme, que por su antigüedad
    y grandeza, había sido largos años adoratorio y guaca de los indios. (Fué
    impreso en Sevilla, casa de Juan de León, junto a las Siete Revueltas,
    1590)
[2]
    De Syria Dea. (Aldrovandi) § Della
    Dea Siria (traduzione di Luigi Settembrini – 1862): 48. - Ma le
    processioni più grandi sono quelle che vanno al mare: di queste non posso
    dire niente di certo, chè io non v’andai, nè volli tentare quel viaggio:
    ma quel che fanno al ritorno io l’ho veduto, e lo racconterò. Ciascuno
    porta una brocca piena d’acqua, e suggellata con cera: e non l’aprono
    essi, e poi la versano; ma v’è un gallo sacro [115] che abita presso al
    lago, e che come gli presentano le brocche, ne osserva i suggelli, e
    ricevuta una mercede, scioglie la legatura, e manda via la cera: e molte
    belle mine per questa operazione raccoglie il gallo. Indi entrati nel
    tempio, versano quell’acqua a poco a poco, e fatto un sacrifizio, vanno
    via. § Ma Luigi Settembrini pensa si tratti di un Gallo , sacerdote di
    Cibele: [115] Gallo sacro, così il testo, ma credo sia guasto, e
    debba dir Gallo, uno dei castrati di cui ha parlato innanzi, e parlerà
    tra poco. Potrebbe ancora il credulo scrittore aver detto veramente un gallo,
    un uccello sacro, che si credeva facesse l’ispezione delle brocche
    suggellate e le aprisse. §
    48.
    - But the greatest of these sacred assemblies are those held on the sea
    coast. About these, however, I have nothing certain to say. I was never
    present at their celebrations, nor did I undertake the journey thither; but
    I did see what they do on their return, and I will at once tell you. Each
    member of the assembly carries a vessel full of water. The vessels are
    sealed with wax; those who carry the water do not unseal the vessels and
    then pour out the water; but there is a certain holy cock [59] who dwells
    hard by the lake. This bird, on receiving the vessels from the bearers,
    inspects the seal, and after receiving a reward for this action he breaks
    the thread and picks away the wax, and many minae are collected by the cock
    by this operation. After this the bearers carry the water into the temple
    and pour it forth, and they depart when the sacrifice is finished. (translation
    by Herbert A. Strong and John Garstang, 1913) § I traduttori concordano con
    Luigi Settembrini: [59] Ἀλεκτρυὼν
    ἱπός.
    
    The narrative is unintelligible unless we suppose that the words by allusion
    or textual change signify some special priestly office. Thus Blunt (Works
    of Lucian, London: Briscoe, 1711, p. 267) translates "a sacred
    cock, or priest, called Alectryo." Is it possible that the word in this
    sense was in common vogue, on the analogy of the Latin Gallus, a
    cock? (Cf. an inscription on an urn in the Lateran Museum at Rome,
    cited by Frazer, op. cit. p. 233, on which the cock is used as emblem
    of the Attis-priest, with a punning reference to the word.) Belin de Ballu,
    in his translation (Paris, 1789), v. 178, following Paulmier de Grentruéuil,
    unhesitatingly substitutes Γάλλος,
    
    and translates accordingly.
, sacerdote di
    Cibele: [115] Gallo sacro, così il testo, ma credo sia guasto, e
    debba dir Gallo, uno dei castrati di cui ha parlato innanzi, e parlerà
    tra poco. Potrebbe ancora il credulo scrittore aver detto veramente un gallo,
    un uccello sacro, che si credeva facesse l’ispezione delle brocche
    suggellate e le aprisse. §
    48.
    - But the greatest of these sacred assemblies are those held on the sea
    coast. About these, however, I have nothing certain to say. I was never
    present at their celebrations, nor did I undertake the journey thither; but
    I did see what they do on their return, and I will at once tell you. Each
    member of the assembly carries a vessel full of water. The vessels are
    sealed with wax; those who carry the water do not unseal the vessels and
    then pour out the water; but there is a certain holy cock [59] who dwells
    hard by the lake. This bird, on receiving the vessels from the bearers,
    inspects the seal, and after receiving a reward for this action he breaks
    the thread and picks away the wax, and many minae are collected by the cock
    by this operation. After this the bearers carry the water into the temple
    and pour it forth, and they depart when the sacrifice is finished. (translation
    by Herbert A. Strong and John Garstang, 1913) § I traduttori concordano con
    Luigi Settembrini: [59] Ἀλεκτρυὼν
    ἱπός.
    
    The narrative is unintelligible unless we suppose that the words by allusion
    or textual change signify some special priestly office. Thus Blunt (Works
    of Lucian, London: Briscoe, 1711, p. 267) translates "a sacred
    cock, or priest, called Alectryo." Is it possible that the word in this
    sense was in common vogue, on the analogy of the Latin Gallus, a
    cock? (Cf. an inscription on an urn in the Lateran Museum at Rome,
    cited by Frazer, op. cit. p. 233, on which the cock is used as emblem
    of the Attis-priest, with a punning reference to the word.) Belin de Ballu,
    in his translation (Paris, 1789), v. 178, following Paulmier de Grentruéuil,
    unhesitatingly substitutes Γάλλος,
    
    and translates accordingly.
[3] Aldrovandi non fornisce la
    provenienza del lungo brano che segue, quasi fosse una sua creazione.
    Innanzitutto è tratto da pagina 456 di Historia Animalium III (1555)
    di Conrad Gessner, il quale alla fine della sua citazione ne fornisce
    l’origine: Marcellus Vergilius, nimirum ex Saturnalibus Macrobii 7. 16.
    (vedi Marcello Virgilio Adriani ) § Ecco il brano completo di Gessner.
    Ovorum quondam purgandis piaculis, lustrationibusque quotidianus erat usus:
    et in Bacchi Orgiis aliorumque deorum sacrificiis, ubi pro homine solvendum
    aliquid deo esset, adhibebantur. Omittimus quae in Orphicis et Bacchi Orgiis,
    in hac ipsa re observata ab antiquis traduntur. id solum ex eis repetemus,
    ideo religioni ova inservi<i>sse, et in tanto honore cunctis gentibus
    fuisse, quod capiente omni mundo tot animalium naturas et genera, nullum
    fere est in quo non ex ovo species aliqua nascatur. Volucres passim ovum
    gignunt. Aquatilia in mari pene infinita. In terrestribus lacertae<,>
    in ambiguis et quibus in terra aeque quam in aqua victus est, crocodili. In
    bipedibus aves. In carentibus pedibus, angues. In
    multipedibus attelabi: et ne longiores simus, in pluribus generibus aliis
    plura alia. Ob quae totam referre naturam credita fuerunt: et in religione
    ad placanda exorandaque numina gratiorem habere potestatem: Marcellus
    Vergilius, nimirum ex Saturnalibus Macrobii 7. 16. cuius verba
    superius retuli. § Ed ecco un frammento tratto dai Saturnalia di
    Macrobio
) § Ecco il brano completo di Gessner.
    Ovorum quondam purgandis piaculis, lustrationibusque quotidianus erat usus:
    et in Bacchi Orgiis aliorumque deorum sacrificiis, ubi pro homine solvendum
    aliquid deo esset, adhibebantur. Omittimus quae in Orphicis et Bacchi Orgiis,
    in hac ipsa re observata ab antiquis traduntur. id solum ex eis repetemus,
    ideo religioni ova inservi<i>sse, et in tanto honore cunctis gentibus
    fuisse, quod capiente omni mundo tot animalium naturas et genera, nullum
    fere est in quo non ex ovo species aliqua nascatur. Volucres passim ovum
    gignunt. Aquatilia in mari pene infinita. In terrestribus lacertae<,>
    in ambiguis et quibus in terra aeque quam in aqua victus est, crocodili. In
    bipedibus aves. In carentibus pedibus, angues. In
    multipedibus attelabi: et ne longiores simus, in pluribus generibus aliis
    plura alia. Ob quae totam referre naturam credita fuerunt: et in religione
    ad placanda exorandaque numina gratiorem habere potestatem: Marcellus
    Vergilius, nimirum ex Saturnalibus Macrobii 7. 16. cuius verba
    superius retuli. § Ed ecco un frammento tratto dai Saturnalia di
    Macrobio , quando egli disquisisce se sia nato prima l’uovo o la gallina e
    che abbiamo in parte citato a proposito di pagina 219
, quando egli disquisisce se sia nato prima l’uovo o la gallina e
    che abbiamo in parte citato a proposito di pagina 219 del testo di
    Aldrovandi. Macrobio, Saturnalia, VII,16: [...] quin potius, si quid callet vestra sapientia, scire ex vobis volo,
    ovumne prius extiterit an gallina? [...] Aut enim gradiuntur animantia aut
    serpunt aut nando volandove vivunt. In gradientibus lacertae et similia ex
    ovis creantur: quae serpunt ovis nascuntur exordio: volantia universa de
    ovis prodeunt excepto uno quod incertae naturae est: nam vespertilio volat
    quidem pellitis alis, sed inter volantia non habendus est qui quattuor
    pedibus graditur formatosque pullos parit et nutrit lacte quos generat:
    nantia paene omnia de ovis oriuntur generis sui, crocodilus vero etiam de
    testeis, qualia sunt volantium.
 del testo di
    Aldrovandi. Macrobio, Saturnalia, VII,16: [...] quin potius, si quid callet vestra sapientia, scire ex vobis volo,
    ovumne prius extiterit an gallina? [...] Aut enim gradiuntur animantia aut
    serpunt aut nando volandove vivunt. In gradientibus lacertae et similia ex
    ovis creantur: quae serpunt ovis nascuntur exordio: volantia universa de
    ovis prodeunt excepto uno quod incertae naturae est: nam vespertilio volat
    quidem pellitis alis, sed inter volantia non habendus est qui quattuor
    pedibus graditur formatosque pullos parit et nutrit lacte quos generat:
    nantia paene omnia de ovis oriuntur generis sui, crocodilus vero etiam de
    testeis, qualia sunt volantium.
[4] Si tratta di un classico
    download da Gessner, ma Aldrovandi non si degna di specificare la fonte sia
    secondaria che primaria della citazione, come invece impeccabilmente si
    comporta lo Zurighese. Giustamente Gessner afferma trattarsi di una
    rielaborazione da parte di Marcellus Vergilius – alias Marcello Virgilio
    Adriani - del contenuto dei Saturnalia VII,16 dove
    Macrobio
 - del contenuto dei Saturnalia VII,16 dove
    Macrobio disquisisce se sia nato prima l'uovo o la gallina, di cui eccone l'esordio:
    Inter haec Euangelus gloriae Graecorum invidens et inludens: Facessant, ait,
    haec quae inter vos in ostentationem loquacitatis agitantur: quin potius, si
    quid callet vestra sapientia, scire ex vobis volo, ovumne prius extiterit an
    gallina? Tale rielaborazione appartiene al commento all'uovo di Dioscoride, libro II capitolo 43 De
    ovo, ma attelabus è presente anche nel commento al libro
    II capitolo 45 De locustis (Pedacii
    Dioscoridae Anazarbei de Medica materia libri sex a Marcello Virgilio
    Secretario Florentino latinitate donati cum eiusdem commentationibus,
    1523) § Il greco attélabos, con la variante ionica attélebos,
    indica una locusta senza ali. Si tratta di un termine derivato dal semitico
    oppure dall'egiziano. In Plinio
    disquisisce se sia nato prima l'uovo o la gallina, di cui eccone l'esordio:
    Inter haec Euangelus gloriae Graecorum invidens et inludens: Facessant, ait,
    haec quae inter vos in ostentationem loquacitatis agitantur: quin potius, si
    quid callet vestra sapientia, scire ex vobis volo, ovumne prius extiterit an
    gallina? Tale rielaborazione appartiene al commento all'uovo di Dioscoride, libro II capitolo 43 De
    ovo, ma attelabus è presente anche nel commento al libro
    II capitolo 45 De locustis (Pedacii
    Dioscoridae Anazarbei de Medica materia libri sex a Marcello Virgilio
    Secretario Florentino latinitate donati cum eiusdem commentationibus,
    1523) § Il greco attélabos, con la variante ionica attélebos,
    indica una locusta senza ali. Si tratta di un termine derivato dal semitico
    oppure dall'egiziano. In Plinio Naturalis historia XXIX,92 troviamo
    attelebus: Noctua apibus contraria et vespis crabronibusque et
    sanguisugis; pici quoque Martii rostrum secum habentes non feriuntur ab iis.
    Adversantur et locustarum minimae sine pinnis, quas attelebos vocant. §
    Nessun'altra ricorrenza di attelebus è segnalata nei lessici di
    latino classico, tantomeno di attelabus. Come abbiamo già detto, in
    base a quanto riferito da Conrad Gessner in Historia animalium III
    (1555) pagina 456, attelabus venne impiegato da Marcello Virgilio
    Adriani (1464-1521) in una rielaborazione dei Saturnalia di Macrobio
    VII,16 dove costui disquisisce se sia nato prima l'uovo o la gallina. §
    Ecco i testi di Gessner tratti da Historia animalium III. - pagina
    456: Volucres passim ovum gignunt. aquatilia in mari pene infinita. in
    terrestribus lacertae<,> in ambiguis et quibus in terra aeque quam in
    aqua victus est, crocodili. in bipedibus aves. in carentibus pedibus, angues.
    in multipedibus attelabi: et ne longiores simus, in pluribus generibus aliis
    plura alia. Ob quae totam referre naturam credita fuerunt: et in religione
    ad placanda exorandaque numina gratiorem habere potestatem: Marcellus
    Vergilius, nimirum ex Saturnalibus Macrobii 7. 16. cuius verba superius
    retuli. – pagina  452: Nec
    importune elementis de quibus sunt omnia. ovum comparaverim. omni enim
    genere animantium, quae ex coitione nascuntur, invenies ovum aliquorum esse
    principium instar elementi. In gradientibus enim, lacertae et similia ex ovo
    creantur. Quae serpunt, ovi nascuntur exordio. Volantia universa de ovis
    prodeunt, excepto uno quod incertae naturae est, (vespertilione.). Natantia
    pene omnia de ovis oriuntur generis sui, crocodilus vero etiam de testeis
    qualia sunt volantium. Et ne videar plus nimio extulisse ovum elementi
    vocabulo, consule initiatos sacris Liberi patris: in quibus hac veneratione
    ovum colitur, ut ex forma tereti ac pene sphaerali, atque undique versum
    clausa, et includente intra se vitam, mundi simulacrum vocetur, Disarius
    apud Macrobium Saturn. 7. 16.
 Naturalis historia XXIX,92 troviamo
    attelebus: Noctua apibus contraria et vespis crabronibusque et
    sanguisugis; pici quoque Martii rostrum secum habentes non feriuntur ab iis.
    Adversantur et locustarum minimae sine pinnis, quas attelebos vocant. §
    Nessun'altra ricorrenza di attelebus è segnalata nei lessici di
    latino classico, tantomeno di attelabus. Come abbiamo già detto, in
    base a quanto riferito da Conrad Gessner in Historia animalium III
    (1555) pagina 456, attelabus venne impiegato da Marcello Virgilio
    Adriani (1464-1521) in una rielaborazione dei Saturnalia di Macrobio
    VII,16 dove costui disquisisce se sia nato prima l'uovo o la gallina. §
    Ecco i testi di Gessner tratti da Historia animalium III. - pagina
    456: Volucres passim ovum gignunt. aquatilia in mari pene infinita. in
    terrestribus lacertae<,> in ambiguis et quibus in terra aeque quam in
    aqua victus est, crocodili. in bipedibus aves. in carentibus pedibus, angues.
    in multipedibus attelabi: et ne longiores simus, in pluribus generibus aliis
    plura alia. Ob quae totam referre naturam credita fuerunt: et in religione
    ad placanda exorandaque numina gratiorem habere potestatem: Marcellus
    Vergilius, nimirum ex Saturnalibus Macrobii 7. 16. cuius verba superius
    retuli. – pagina  452: Nec
    importune elementis de quibus sunt omnia. ovum comparaverim. omni enim
    genere animantium, quae ex coitione nascuntur, invenies ovum aliquorum esse
    principium instar elementi. In gradientibus enim, lacertae et similia ex ovo
    creantur. Quae serpunt, ovi nascuntur exordio. Volantia universa de ovis
    prodeunt, excepto uno quod incertae naturae est, (vespertilione.). Natantia
    pene omnia de ovis oriuntur generis sui, crocodilus vero etiam de testeis
    qualia sunt volantium. Et ne videar plus nimio extulisse ovum elementi
    vocabulo, consule initiatos sacris Liberi patris: in quibus hac veneratione
    ovum colitur, ut ex forma tereti ac pene sphaerali, atque undique versum
    clausa, et includente intra se vitam, mundi simulacrum vocetur, Disarius
    apud Macrobium Saturn. 7. 16.
[5] Satira VI, 518.
[6] Ars amatoria II,329-330.
[7] Rerum rusticarum I,2. § La citazione di Aldrovandi corrisponde a quella di Conrad Gessner, Historia Animalium III (1555), pag. 456, che è molto più breve: Ovi quod in Cereali pompa solitum fuerit esse primum, meminit Varro de re rust. 1. 2. § L'edizione Aldina del 1533, forse quella usata da Gessner, contiene cereali. Anche una citazione a piè di pagina in Description of the circus in Via Appia near Rome (Rev. Richard Burgess, London, 1828) riporta Cereali con c maiuscola come Gessner. § La mia fonte elettronica - Rerum rusticarum I,2 www.thelatinlibrary.com - recita qualcosa che è alquanto discordante da Gessner: Illi interea ad nos, et Stolo, Num cena comessa, inquit, venimus? Nam non L. videmus Fundilium, qui nos advocavit. Bono animo este, inquit Agrius. Nam non modo ovom illut sublatum est, quod ludis circensibus novissimi curriculi finem facit quadrigis, sed ne illud quidem ovom vidimus, quod in cenali pompa solet esse primum.
[8]
    Deipnosophistaí II,50,58a.
    § And Ephippus says: Cakes made of sesame and honey, sweetmeats, |
    Cheese-cakes, and creamcakes, and a hecatomb | Of new-laid eggs, were all
    devoured by us. (translated by C. D. Yonge in Deipnosophists or Banquet
    of the learned, London, Henry G. Bohn, 1854 – traduzione basata
    sull'edizione del testo greco di Schweighäuser, Strasburg, 1801-1807)
[9] Naturalis historia X,48-49: Iam ex his quidam ad bella tantum et proelia adsidua nascuntur - quibus etiam patrias nobilitarunt, Rhodum aut Tanagram; secundus est honos habitus Melicis et Chalcidicis -, ut plane dignae aliti tantum honoris perhibeat Romana purpura. [49] Horum sunt tripudia solistima, hi magistratus nostros cotidie regunt domusque ipsis suas claudunt aut reserant. Hi fasces Romanos inpellunt aut retinent, iubent acies aut prohibent, victoriarum omnium toto orbe partarum auspices. Hi maxime terrarum imperio imperant, extis etiam fibrisque haut aliter quam opimae victimae diis grati.
[10] Rerum rusticarum III,3,5: Earum rerum cultura instituta prima ea quae in villa habetur; non enim solum augures Romani ad auspicia primum pararunt pullos, sed etiam patres familiae rure.
[11] Naturalis historia X,49: Habent ostenta et praeposteri eorum vespertinique cantus: namque totis noctibus canendo Boeotiis nobilem illam adversus Lacedaemonios praesagivere victoriam, ita coniecta interpretatione, quoniam victa ales illa non caneret.
[12] Ad Familiares X,12: Recitatis litteris oblata religio Cornuto est pullariorum admonitu, non satis diligenter eum auspiciis operam dedisse, idque a nostro collegio comprobatum est; itaque res dilata est in posterum.
[13] Ab urbe condita VIII,30: In Samnium incertis itum auspiciis est; cuius rei vitium non in belli eventum, quod prospere gestum est, sed in rabiem atque iras imperatorum vertit. namque Papirius dictator a pullario monitus cum ad auspicium repetendum Romam proficisceretur, magistro equitum denuntiavit ut sese loco teneret neu absente se cum hoste manum consereret. - IX,14: Agentibus divina humanaque, quae adsolent cum acie dimicandum est, consulibus Tarentini legati occursare responsum exspectantes; quibus Papirius ait: "auspicia secunda esse, Tarentini, pullarius nuntiat; litatum praeterea est egregie; auctoribus dis, ut videtis, ad rem gerendam proficiscimur". - X,40: Tertia vigilia noctis iam relatis litteris a collega Papirius silentio surgit et pullarium in auspicium mittit. Nullum erat genus hominum in castris intactum cupiditate pugnae; summi infimique aeque intenti erant; dux militum, miles ducis ardorem spectabat. Is ardor omnium etiam ad eos qui auspicio intererant pervenit; nam cum pulli non pascerentur, pullarius auspicium mentiri ausus tripudium solistimum consuli nuntiavit.
[14] De divinatione II,34: Tum ille: "Dicito, si pascentur." "Pascuntur". Quae aves? Aut ubi? Attulit, inquit, in cavea pullos is, qui ex eo ipso nominatur pullarius. Haec sunt igitur aves internuntiae Iovis! Quae pascantur necne, quid refert? Nihil ad auspicia; sed quia, cum pascuntur, necesse est aliquid ex ore cadere et terram pavire (terripavium primo, post terripudium dictum est; hoc quidem iam tripudium dicitur) - cum igitur offa cecidit ex ore pulli, tum auspicanti tripudium solistimum nuntiatur.
[15] Neanche stavolta il
    download da Gessner è stato fatto con accuratezza, in quanto esiste un trepudium
    invece del gessneriano tripudium. Il resto ricalca il testo di Conrad
    Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 409: Puls
    potissimum dabatur pullis in auspiciis, quia ex ea necesse erat aliquid
    decidere, quod tripudium faceret: id est terripuvium. puvire enim ferire
    est. Bonum enim augurium esse putabant, si pulli per quos auspicabantur,
    comedissent: praesertim si eis edentibus aliquid ab ore decidisset. Sin
    autem omnino non edissent, arbitrabantur periculum imminere, Festus. § Ai
    tempi di Festo Sesto Pompeo (II-III secolo dC), che è la fonte del
    testo, probabilmente terripavium e pavire si erano trasformati
    in terripuvium e puvire, come dimostra il suo De verborum
    significatione.
    (II-III secolo dC), che è la fonte del
    testo, probabilmente terripavium e pavire si erano trasformati
    in terripuvium e puvire, come dimostra il suo De verborum
    significatione.
[16] De divinatione
    I,35,77: Quid? Bello Punico secundo
    nonne C. Flaminius, consul iterum, neglexit signa rerum futurarum magna cum
    clade rei publicae? Qui exercitu lustrato cum Arretium versus castra
    movisset et contra Hannibalem legiones duceret, et ipse et equus eius ante
    signum Iovis Statoris sine causa repente concidit nec eam rem habuit
    religioni, obiecto signo, ut peritis videbatur, ne committeret proelium.
    Idem, cum tripudio auspicaretur, pullarius diem proelii committendi
    differebat. Tum Flaminius ex eo quaesivit, si ne postea quidem pulli
    pascerentur, quid faciendum censeret. Cum ille quiescendum respondisset,
    Flaminius: "Praeclara vero auspicia, si esurientibus pullis res geri
    poterit, saturis nihil geretur!" Itaque signa convelli et se sequi
    iussit. Quo tempore cum signifer primi hastati signum non posset movere
    loco, nec quicquam proficeretur [?] plures cum accederent, Flaminius re
    nuntiata suo more neglexit. Itaque
    tribus iis horis concisus exercitus atque ipse interfectus est.
[17]
    Factorum et dictorum memorabilium I,6,7:
    Flamini autem praecipitem audaciam C. Hostilius Mancinus vaesana
    perseverantia subsequitur. Cui consuli in Hispaniam ituro haec prodigia
    acciderunt: cum Lavinii sacrificium facere vellet, pulli cavea emissi in
    proximam silvam fugerunt summaque diligentia quaesiti reperiri nequiverunt.
    Cum ab Herculis portu, quo pedibus pervenerat, navem conscenderet, talis vox
    sine ullo auctore ad aures eius pervenit, 'Mancine, mane'. Qua territus, cum
    itinere converso Genuam petisset et ibi scapham esset ingressus, anguis
    eximiae magnitudinis visus e conspectu abiit. Ergo prodigiorum
    <numerum> numero calamitatium aequavit, infelici pugna, turpi foedere,
    deditione funesta.
[18] Aldrovandi dà come
    referenza Lib. 45, che penso vada inteso come Ab urbe condita
    XLV, dove però Livio non parla  del
    console Hostilius Mancinus, salvo che Aldrovandi volesse indicare la Periocha
    55 dell’opera di Livio e che per errore tipografico è stato scritto 45. I
    dati relativi a Hostilius Mancinus sono infatti contenuti nelle Periochae
    55 e 56: Periocha LV: C.
    Hostilio Mancino cos. sacrificante pulli ex cavea evolaverunt; conscendenti
    deinde in navem,ut in Hispaniam proficisceretur, accidit vox: "Mane,
    Mancine". Quae auspicia tristia fuisse eventu probatum est. Victus enim
    a Numantinis et castris exutus, cum spes nulla servandi exercitus esset,
    pacem cum his fecit ignominiosam, quam ratam esse senatus vetuit. XXXX milia
    Romanorum ab IIII milibus Numantinorum victa erant. - Periocha
    LVI: Ad exsolvendum foederis
    Numantini religione populum Mancinus, cum huius rei auctor fuisset, deditus
    Numantinis non est receptus. § Ne parla anche Giulio
    Ossequente , Liber prodigiorum: M. Aemilio C. Hostilio Mancino coss.
    [AUC 617/137 aC] - 24. Cum Lavinii auspicaretur, pulli e cavea in silvam
    Laurentinam evolarunt neque inventi sunt. Praeneste fax ardens in caelo visa,
    sereno intonuit. Terracinae M. Claudius praetor in nave fulmine conflagravit.
    Lacus Fucinus per milia passuum quinque quoquo versum inundavit. In
    Graecostasi et in comitio sanguine fluxit. Esquiliis
    equuleus cum quinque pedibus natus. Fulmine pleraque decussa. Hostilius
    Mancinus consul in portu Herculis cum conscenderet navem petens Numantiam,
    vox improviso audita "Mane, Mancine." Cumque egressus postea navem
    Genuae conscendisset, anguis in nave inventus e manibus effugit. Ipse consul
    devictus, mox Numantinis deditus.
, Liber prodigiorum: M. Aemilio C. Hostilio Mancino coss.
    [AUC 617/137 aC] - 24. Cum Lavinii auspicaretur, pulli e cavea in silvam
    Laurentinam evolarunt neque inventi sunt. Praeneste fax ardens in caelo visa,
    sereno intonuit. Terracinae M. Claudius praetor in nave fulmine conflagravit.
    Lacus Fucinus per milia passuum quinque quoquo versum inundavit. In
    Graecostasi et in comitio sanguine fluxit. Esquiliis
    equuleus cum quinque pedibus natus. Fulmine pleraque decussa. Hostilius
    Mancinus consul in portu Herculis cum conscenderet navem petens Numantiam,
    vox improviso audita "Mane, Mancine." Cumque egressus postea navem
    Genuae conscendisset, anguis in nave inventus e manibus effugit. Ipse consul
    devictus, mox Numantinis deditus.