Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallo Gallinaceo
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
¶
Gallinarium Graece ὀρνιθῶνα
vocârim, ad
verbum aviarium dixeris. sed illi cum omnem avem, tum gallum gallinamque
per excellentiam ornin nominant. Itali hodie vulgo pullarium appellant,
Calepinus. In villa est pastionis genus, quod appellant Graeci Ὀρνιθῶνας,
καὶ
περιστερεῶνας,
Varro[1].
Ὀρνιθονομεῖον,
τὸ τὰς
ὄρνιθας ἔχον
οἴκημα, Suidas. Latine etiam
aviaria appellantur, ubi cicures atque omnia genera avium segregata
farcirentur. Hoc et ὀρνιθοβοσκεῖον
Varroni dicitur. Μέταυλος, ἡ ῥυπαρὰ λεγομένη
αὐλή, οὗ
ὄρνιθες ἦσαν,
apud Aristophanem, Varinus. Πέταυρον
Grapaldus ex Polluce interpretatur caveam, in quam se
cortis alites cubitum iturae recipiunt. Πέταυρον
Aristophanes nominat οὗ
τοὺς
ἐνοικίδιους
ὄρνιθας ἐγκαθεύδειν συμβέβηκε,
Pollux lib. 10.
Verum, ut ego conijcio, non gallinarium totum petaurum nominari
debet, sed tabula vel asser (σανίς, Varinus,)
quasi πέτευδον,
παρὰ τὸ εὔδειν
ἐν αὐτῷ
τὰ πετεινά.
dicuntur etiam πέταυρα,
asserculi (σανίδια,
nimirum quas Latine scandulas dicimus) quibus aedium tecta
teguntur, ἐν
οἷς στεγάζομεν τὰ ὀσπήτια[2].
quibus hospitia, voce a Latinis sumpta, teguntur,) quod propter
levitatem facile ad auras et flatus volitent. Scribitur et πέτευρον
Varino, et exponitur tabella tenuis et oblonga, qualis aedium tectis pro
lateribus adhibetur. Αἰθαλόεν
πέταυρον
aliqui trabem interpretantur, etc. Οὐδ’ὁπότ’ὀρτάλιχοι
μινυροί ποτί
κοῖτον ὁρῶεν | Σεισαμένας
πτερὰ ματρὸς
ἐπ’αἰθαλόεντι
πετεύρῳ,
Theocritus Idyl. 13. Ταῥῤὸς,
μετέωρόν τι
ἰκρίον, ἐφ’ᾧ
ἀλεκτορίδες
κοιμῶνται,
Varinus. Κοττάναθρον,
ἔνθα οἱ
ὄρνιθες
κοιμῶνται, Hesych. Κοττὸν
supra[3]
gallinaceum interpretati sumus.. ¶ Ratio cohortalis, quam Graeci vocant
ὀρνιθοτροφίαν,
Columella[4]. |
¶
If I would call in Greek the poultry pen as ornithôna, it is
like you would mean the word aviary. But they - the Greeks - not only
whatever bird, but are calling also the rooster and the hen as the órnis
- the bird - for excellence. Today the Italians call it pollaio,
Ambrogio Calepino |
¶ Ὠὰ
ἀλεκτόρεια,
id est gallinacea ova, Synesius in epistolis. Ὀρνίθεια
κρέα, id est gallinaceae carnes, Xenophon
lib. 4. Anabas. |
¶
Øà alektóreia, that is, eggs of hen, Synesius of Cyrene |
¶ Stirpes.
Cunila gallinacea, non alia herba est quam quae origanum Heracleoticum
Graecis vocatur, Plinio teste[5].
Ruellius sic dictam putat quod a gallinis pascatur. In Ponto (inquit
Plautus[6])
absinthium fit et cunila gallinacea. |
¶
Plants. The cunila
gallinacea - savory |
¶
Alectorolophos, quae apud nos crista dicitur, folia habet similia
gallinacei cristae, Plin.[7]
Sylvaticus gallitricum vel centrum galli vulgo dictum interpretatur,
cuius semen (inquit, oculis immissum) caliginem ad se trahit. Eandem
alibi scarleam vocat, (ut nostri scharlach) quod visus claritatem
renovet. Et alibi, Eraclea (Heraclea) est (inquit) quae Latine ferraria
nigra vocatur: quam recentiores centrum galli, et gallitricum sylvestre
vocant. Videtur autem de sideritide Heraclea sentire, quam hodie eruditi
quidam herbam Iudaicam vel tetrahit Arabice et vulgo herbariorum dictam
esse putant: quibus ego quoque potius assenserim. Etsi illa etiam quam
polemonium Ruellius facit, pulchre cum Dioscoridis descriptione[8]
facere videtur. Vulgare quidem gallitrici nomen, a galli crista
corruptum videtur. Inter verbenacae etiam nomenclaturas apud Dioscoridem
crista gallinacea legitur[9].
Τζεντογάλη
nominatur apud Nic. Myrepsum[10]
unguento 62. |
¶
The alectorolophos, which among us is said comb - Rhinanthus
crista-galli / cockscomb |
¶
Gallitricus (lego Galli crus) id est sanguinaria, eo quod naribus
imposita, sanguinem suaviter fluere facit. Nascitur circa vias et
saxosis locis. Habet in summitate velut pedes galli, Sylvaticus. Plura
leges de hac herba in Bove H. C.
et in Cornice a.
Capnos sive capnion, hoc est fumus, duplex. alia Dioscoridi
descripta, nascens in hortis et segetibus hordeaceis: alia et nomine et
effectu similis, quam pedes gallinaceos vocant (teste Plinio[11])
in parietibus et sepibus genitam, ramis tenuissimis sparsisque, flore
purpureo, ut inquit Plinius: quam nonnulli modo cymbalarem vulgo dictam,
nescio quam recte interpretantur, folio hederae, praetenui, ut in
cotyledone commonuimus, Hermolaus Corollario 724.
ubi etiam mox crassissimum illorum errorem reprehendit, qui ex eo
quod capnon Plinius Latine pedes gallinaceos vocari scribit, capnon
etiam a Dioscoride monstratum, non aliud genus esse putant, quam quae
vulgo sanguinaria et galli crus dicitur. quae gramini (inquit) tam
similis est, ut ab eo forte non admodum seiungi possit: nisi quod folio
minore cernitur, et fibris potius quam radice nititur. Id autem quod in
utroque summo frutice trifarin ({trifarium} <trifariam>)
gallinacei pedis imitationem habet, candidius in hac quam in gramine
conspicitur. Et alibi, Cotyledon non est, ut quidam rentur, quae vulgo
cymbalaris appellatur, etiamsi cymbalion a Dioscoride vocetur. est autem
cymbalaris herba folio tenus anguloso, hederaceo, flore parvo, purpureo,
in muris terrae nascens, quam quidem nonnulli genus alterum capni dictae
faciunt, Haec ille. |
¶
The gallitricus (I read galli crus - leg of rooster), that
is, the sanguinaria |
Vulgaris
quidem apud nos haec herba est, et lactis etiam nonnihil habet, flosculo
calathiformi ex purpureo ad coeruleum inclinante, radice alba dulci, ut
rapulo sylvestri congener videatur. oculis a quibusdam utilis creditur,
nimirum ut capnos quoque, ut ab eodem effectu nomen idem contigerit.
foliorum species per aetatem mutatur ex rotundiori in longam. quae vero
eius pars pedes gallinaceos referat, non facile dixerim, nisi forte
mucrones illi in quos dividitur calyx qui florem sustinet, eos
repraesentare dicantur, praesertim cum flos deciderit aut aruerit. tunc
enim in diversa tensi rigentesque magis apparent. |
Actually
this herb is common among us and has also some milk, with a small calyx
shaped flower with a color verging from crimson to blue, with a white
root, sweet, so that it seems belonging to the same genus of the wild
radish |
¶ Apud
Dioscoridem inter thlaspeos etiam nomenclaturas pes gallinaceus legitur.
Item caucalis (apud eundem) tum eodem nomine, tum pes pulli vocatur:
nimirum quod extremum folium in gallinae pedem conformetur, ut Ruellius[12]
scribit. Portulaca Macro etiam pes pulli dicitur, Sylvaticus. Adamus
Lonicerus tertiam aizoi speciem Germanice interpretatur[13],
Hünerbeer,
Hünertruben.[14] |
¶
In Dioscorides, among the various names attributed to the Thlaspi |
¶ Herba quam
pro aristolochia rotunda pharmacopolae Germani hactenus falso acceperunt,
a quibusdam Germanice Hanensporn, id est calcar gallinacei, a floris
figura, nominatur. |
¶
That herb till now wrongly taken by German apothecaries instead of Snakeroot |
¶ Alsine
herba Graecis dicta, vulgo morsus gallinae et passerina a quibusdam
nominatur, Germanis Hünerdarm, Hünerherrb, Vogelkraut. ea cum caeteris
avibus tum gallinis grata et salubris, et fastidii remedium [404]
existimatur: ut helxine etiam, qua Plinius[15]
gallinaceos scribit annuum fastidium purgare, si modo non errore aliquo
factum est ut helxine pro alsine scriberetur. |
¶
The grass called alsine |
[1] Rerum rusticarum III,3,1: Eius disciplinae genera sunt tria: ornithones, leporaria, piscinae. Nunc ornithones dico omnium alitum, quae intra parietes villae solent pasci. - III,7,2: Alterum genus columbarum est clementius, quod cibo domestico contentum intra limina ianuae solet pasci. Hoc genus maxime est colore albo, illud alterum agreste sine albo, vario. Ex iis duabus stirpibus fit miscellum tertium genus fructus causa, atque incedunt in locum unum, quod alii vocant peristerona, alii peristerotrophion, in quo uno saepe vel quinque milia sunt inclusae.
[2] Lessico Suida: ospëtion = oíkëma, quindi significa dimora, albergo.
[3] A pagina 401.
[4] De re rustica VIII,2,6: His enim curis et ministeriis exercetur ratio cohortalis, quam Graeci vocant ornithotrophian.
[5] Naturalis historia XX, 170: Est alia cunila, gallinacea appellata nostris, Graecis origanum Heracleoticum. Prodest oculis trita addito sale; tussim quoque emendat et iocinerum vitia, laterum dolores cum farina, oleo et aceto sorbitione temperata, praecipue vero serpentium morsus.
[6] Trinummus IV,934-935: charmides senex. Eho an etiam Arabiast in Ponto? stasimus servus. Est: non illa ubi tus gignitur,|sed ubi apsinthium fit atque cunila gallinacea.
[7] Naturalis historia XXVII,40: Alectoros lophos, quae apud nos crista dicitur, folia habet similia gallinacei cristae plura, caulem tenuem, semen nigrum in siliquis. Utilis tussientibus cocta cum faba fresa, melle addito et caligini oculorum. Solidum semen coicitur in oculum nec turbat, sed in se caliginem contrahit; mutat colorem et ex nigro albicare incipit et intumescit ac per se exit.
[8] Nel suo commento alla
polemonia di Dioscoride (IV,8) Pierandrea Mattioli
ritiene trattarsi di quella pianta che i Toscani chiamano Lavanese.
[9] Nell'edizione solo in latino del Pedacii Dioscoridis Anarzabei de materia medica (1516) curata da Jean Ruel, tra i vari sinonimi della Verbenaca compare effettivamente anche crista gallinacea: IV,63: Romani Cristam gallinaceam, alii Pheriam, [...] – Invece nel testo riportato da Pierandrea Mattioli – tratto dalla traduzione di Ruel e contenuto in Commentarii in libros sex Pedacii Dioscoridis Anazarbei De Materia Medica (1554) - i vari sinonimi non compaiono. Lo stesso accade nell'edizione di Jean Ruel del 1549 Dioscoridis libri octo Graece et Latine, e i sinonimi non mancano solo nel testo latino, ma anche in quello greco. Sarebbe interessante sapere da dove li aveva dedotti Ruel nel 1516.
[10] Questa volta Gessner è
alquanto sibillino. Non riusciremmo a capire la relazione fra la pregressa
lunga disquisizione e questo enigmatico tzentogálë se
l'encomiabile Biblioteca Gallica non avesse pubblicato nel web il Nicolai
Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto,
tradotto, emendato e annotato da Leonhart Fuchs
e pubblicato a Lione nel 1549. Tra i vari unguenti, a pagina 219 viene
descritto l'unguento n° 62, Unguentum Prasium ad plagas putrefactas
– Unguento Prasio contro le piaghe in putrefazione - dove il prasio
dovrebbe significare verde porro, come è il colore del prasio,
varietà di quarzo microcristallino usato come pietra di modesto valore per
piccoli oggetti ornamentali. Infatti né il prasio né il marrubio
(prasium) entrano nella composizione dell'Unguentum Prasium.
Così come per l'Unguentum Alabastrum – n° 61, ad uterina mala
- l'alabastro non viene affatto impiegato. Invece uno dei componenti dell'Unguentum
Prasium è il centrum gallinae, e Fuchs annota che "Nicolaus
depravate dixit τζεντογάλη,
pro κέντρον
γαλλὶνε.
Est autem Centrum gallinae officinis ea herba, quam nomine Gallitricum
sylvestre vocant. Vulgus salviam sylvestrem, horminum sylvestre
nomina{n}t." – In sintesi: nel codice di Myrepsus c'era erroneamente
scritto τζεντογάλη
al posto di κέντρον
γαλλὶνε
corrispondente a quell'erba che nei laboratori
farmaceutici veniva chiamata gallitrico, l'attuale Salvia sclarea
o sclaraggine o gallitrico.
[11] Naturalis historia XXV,155-156: Capnos trunca, quam pedes gallinacios vocant, nascens in parietinis et saepibus, ramis tenuissimis sparsisque, flore purpureo, viridis suco caliginem discutit; itaque in medicamenta oculorum additur. [156] Similis et nomine et effectu, sed alia est capnos fruticosa, praetenera, foliis coriandri, cineracei coloris, flore purpureo. Nascitur in hortis et segetibus hordeaciis. Claritatem facit inunctis oculis delacrimationemque ceu fumus, unde nomen. Eadem evolsas palpebras renasci prohibet.
[12] De natura stirpium libri tres, liber II, cap. 62. (Aldrovandi)
[13] Gessner riferisce un dato errato. Infatti Adam Lonitzer in Naturalis historiae opus novum (1551) attribuisce i nomi tedeschi Hünerbeer – bacche di gallina - e Hünertreublin – uva di gallina - al Tragus, una pianta detta Pegnolla dagli Italiani, e che talora viene confusa con l'Aizoon minus – il secondo aizoon – di Dioscoride. Pierandrea Mattioli in IV,46 lo riporta come Tragum, quello che, come scrive anche Lonitzer, veniva pure chiamato da Dioscoride Scorpion e Traganon (Lonitzer dà Taganon), e che in Toscana era reperibile al promontorio dell'Argentario.
[14] Il testo di Adam Lonitzer riporta Hünertreublin invece di Hünertruben. Argomento quasi impenetrabile il tedesco antico, per cui mi sono affidato a Pascal Gratz di Winterthur (CH), che così mi ha risposto: "Relating to your question about the Hünertreublin, treublin is most likely the old spelling of the word Trauben. The translation would be chicken's grapes. I think the words Hünertruben and Hünerbeer Gessner mentions in this context (it seems reasonable to me to adopt the spelling with two s and it's also the more intuitive way to write this word in German) are also correct. Truben is another ancient form for Trauben and Beere means berry. These expressions - if I understood the text correctly - refer to a plant called Hahnenfuss. The translation is cockfoot and the correct botanic name of this plant ranunculus. The German expressions Gessner mentions aren't common in today's language to my knowledge." (e-mail del 15-1-2006)
[15] Naturalis historia VIII,101: Palumbes, graculi, merulae, perdices lauri folio annuum fastidium purgant, columbae, turtures et gallinacei herba quae vocatur helxine, anates, anseres ceteraeque aquaticae herba siderite, grues et similes iunco palustri.