Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Ovo - De Pullis Gallinaceis
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
¶ Ὠΐου
πολύ
λευκότερον, id
est, Ovo multo candidius Sappho dixit, Athenaeus[1].
¶ Apud Tappium haec etiam Germanica invenio: Ovum prae gallina sapit,
Das ey wil klüger sey dann die henne, cui illud Latinorum respondet,
Ante barbam doces senes. Qui
ova desiderat, gallinarum obstreperos cantus ferat oportet: Wär eyer
wil haben / der müß der hennen kackelen lyden. Qui vitat molam,
vitat farinam. Hollandorum est, Anserinis neglectis ova gallinacea
requiris, Du süist nae thennen ay/unde left tgansen ay varen. cui
Tappius illud Graecorum confert, Omissa hypera pedem insequeris[2]. |
¶
Øíou polý leukóteron, cioè,
Molto più candido di un uovo, ha detto Saffo |
DE PULLIS GALLINACEIS. |
I PULCINI |
de
pullis gallinacei generis etsi quaedam superius dicta sint in Gallinae
historia, capite tertio et quinto et sexto, et alibi fortassis: hic
tamen de iisdem copiosius separatim agere volui, superioribus quidem non
repetitis. neque enim ullarum avium pulli ita in usu sunt ad cibum, ac
gallinacei. Nominat autem pullos gallinaceos Plautus in Captivis[3],
foetus scilicet gallinarum adhuc tenellos: et Martialis[4]
in lemmate distichi, Si Libycae nobis volucres et Phasides essent, |
Acciperes. at nunc accipe cortis aves. Sed absolute etiam pullos
pro gallinacei poni invenio apud Vegetium et alios. Pellicula quae solet
pullorum ventribus adhaerere, Palladius in Maio Tit. 9.[5]
Puls potissimum dabatur pullis in auspiciis, Festus. dabatur autem
non quibuslibet, sed gallinaceis. Heliogabalus una die non nisi de
phasianis tantum edebat, alia die de pullis, Lampridius[6]. Gigeria pullorum coques,
Apicius[7].
Pullastrum et pullastram neoterice vocamus, Grapaldus. Pullastrae
vocabulo pro parva gallina, Hermolaus, Sipontinus et Platina utuntur.
Quidam etiam foeminino genere pullas efferunt, e recentioribus.
Pullaster vel pullastra, significat gallum vel gallinam adolescentes.
sic a M. Varrone libro 3. de
re rust.[8]
pullastrae dicuntur iuvencae gallinae, ait enim, Et ea quae subijcias
potius {e} vetulis quam {e} pullastris. Pro pullo {pulleiacium}
<pulleiaceum> Augustus dicere solebat, ut ait Tranquillus[9].
Pullicenus (alias pullicinus, quod magis placet. nam et Itali hodieque
pulcinos vel pullicinos appellant) diminutivum a pullo. Servos
habuit vectigales, qui eos ex ovis et pullicenis et pipionibus alerent,
Lampridius de Alexandro Severo[10]. |
A proposito
dei pulcini del genere dei gallinacei, anche se in precedenza si siano
dette alcune cose nella descrizione della gallina, nei capitoli III, V e
VI, forse anche altrove: tuttavia ho voluto trattarne separatamente in
questo capitolo in modo più ampio, senza tuttavia ripetere le cose già
dette. Infatti i pulcini di nessun uccello sono tanto usati come cibo
quanto quelli di gallina. Infatti Plauto |
¶
Ab Athenaeo libro 9.[11] νεοοσοί ὄρνιθες et
ἵπποι dicuntur.
Νεοττίδες ἀλεκτορίδων καὶ χηνῶν, Aristoteli[12]
sunt foemellae iuvencae e gallinaceo vel anserum genere, quae nuper
scilicet parere coeperunt: possunt etiam sic dici antequam pepererint.
Athenaeus pullos gallinaceos a Graecis hippos, hoc est quasi equulos
vocari scribit: credo, quia pulli proprie sunt equorum, Hermolaus. Ὁ τοῦ νόοσακος ζωμός,
id est, pulli gallinacei ius, Dioscorides[13].
Ὀρτάλιχος (vox poetica) tum gallum ipsum tum pullum gallinaceum significat. sed
pullum frequentius. vide in Gallo H.
a.[14]
Ὀρτάλιχοι,
pulli qui nondum volare possunt: et galli ipsi Boeotis (quod et
Scholiastes Aristophanis scribit,) Varinus. Pullos qui recens
apparuerunt, (Ὀρνίθων τὰ ἐν ὄψει ἤδη ὄντα)
Graeci νεοττούς vocant, aliqui ὀρτάλιχους,
Eustathius. Ἀνορταλίζειν
verbum Aristophani in Equitibus[15]
efferri et superbire significat: vel leviter agere, et nimis facile
aliquid credere. Proprie autem ὀρταλίζειν[16]
dicitur de avibus volare incipientibus (ἐπὶ τῶν ἀρχομένων ἀναπτερύσσεσθαι ὀρνίθων.
ut et πτερυγίζειν)
vel de iis qui pueros in sublime efferunt citato motu, (ἀναῤῥιπτεῖν τὰ νήπια τῶν παιδίων, οἷον ὀρούειν ποιεῖν εἰς ὕψος,)
et improprie deinde etiam de aliis motibus, Scholiastes Aristophanis. |
¶
Da Ateneo nel IX libro vengono detti neossoí órnithes -
giovani uccelli - e híppoi
- cavalli. Neottídes alektorídøn kaì chënôn - le
pollastrelle delle galline e delle oche - per Aristotele |
Aves
προπέται
et προπετεῖς dicuntur, quae antequam ocyptera, id est pennae maiores eis enatae aut
satis perfectae fuerint, volare gestiunt, inutili et saepe noxio conatu,
cum cadant interdum et in humum allidantur. eaedem ὀρτάλιχοι
dicuntur, ὡς λίχοντες (γλίχοντες)
ὀρούειν, hoc est a cupiditate motus et volatus, Io. Tzetzes 7.
128. Ὄρνιθες δροσερῶν μητέρες ὀρταλίχων, Versus a Suida citatus. Οὐδ’ὁπότ’ὀρτάλιχοι μινυροί ἐπὶ κοῖτον ὁρῷεν,
Theocritus Idyllio 13. Βοσκαδίης χηνός
νέον ὀρταλιχῆα, Nicander de pullo anseris. Plura de voce ortálichos leges in Gallo
a.
Νέβρακες, Pulli gallinacei masculi,
Hesychius et Varinus. Alectryòn Graecis gallus est, unde diminutivum ἀλεκτρυόνιον:
ut ab alector ἀλεκτορίσκος,
et patronymica forma ἀλεκτορίδης,
ut scripsimus in Gallo H. a. Pulli Graece vulgo ἀλεκτορόπουλα
dicuntur, apud Symeonem Sethi ὀρνιθόπουλα.
Alfrach (Arabice) est nomen commune ad omnes pullos, et quandoque
dicitur de gallina iuvene, quae nondum ova peperit: sed absolute
prolatum significat pullum columbinum, qui nondum volare potest, Andr.
Bellunensis. ¶ Pullus Italice dicitur pollo, pollastro,
pulcin<o>. sed hic proprie tener adhuc et implumis, pullastro
maiusculus et iam mensis aptus. Gallice poulsin, poussin, pol, pollet, cochet, et pollaille de pullastra
adultiore. Germanice
Huenle, Hünckel. Anglice chyk. |
Vengono
detti uccelli avventati - propétai e propeteîs - quelli
che, prima che le oxýptera - le ali rapide, cioè le penne più
grandi che sono loro spuntate oppure che non si sono abbastanza
perfezionate, sono smaniosi di volare, con tentativi inutili e spesso
funesti, dal momento che talora cadono e vanno a sbattere per terra.
Sempre loro sono detti ortálichoi, høs líchontes (leggi
glíchontes, agognanti) oroúein, cioè, dalla bramosia di
muoversi e volare, Ioannes Tzetzes |
¶
Pullos maturos dicere possumus primo vere exclusos: ut serotinos illos
quos patria lingua autumnales appellamus. Et serotini quidem non pariunt
ova sub veris initio, quemadmodum illi quos maturos esse dixi. quamobrem
non ad pullationem, sed ad veru aluntur, Gyb. Longolius. |
¶ Possiamo chiamare pulcini maturi quelli nati
all’inizio della primavera: come nella nostra lingua chiamiamo
autunnali quelli nati più tardi. E quelli nati tardivamente non
depongono ancora uova all’inizio della primavera, come invece fanno
quelli che ho detto essere maturi. Per tale motivo vengono allevati non
a scopo riproduttivo, ma per lo spiedo, Gisbert Longolius |
C. |
C |
¶
Varro pullos pipare dixit, Nonius[17].
Vide in Gallina C. Pipire proprie dicuntur pulli gallinacei (et
huiusmodi) Columellae[18]. Urticarum genera
quaedam pullis mortifera sunt, quae gallina rostro conatur evellere,
Albertus. |
¶
Varrone ha detto che i pulcini pigolano, Nonio |
E. |
E |
¶ Mustelae
cinis si detur in offa gallinaceis pullis, tutos esse a mustelis aiunt,
Plinius[19]. |
¶
Dicono che se in un boccone viene data ai pulcini di gallinacei della
cenere di donnola |
[1] Deipnosophistaí II,50,57d.
[2] Ἀφείς τὴν ὑπέραν τὸν πόδα διώκει.
[3] Captivi 849: ergasilus. Alium porcinam atque agninam et pullos gallinaceos?
[4]
Epigrammata XIII,45:
Si
Libycae nobis volucres et Phasides essent, | acciperes, at nunc accipe
chortis aves.
[5] Opus agriculturae VI,9 - De caseo faciendo. Hoc mense caseum coagulabimus sincero lacte coagulis vel agni vel haedi vel pellicula, quae solet pullorum ventribus adhaerere, vel agrestis cardui floribus vel lacte ficulno, cui serum debet omne deduci, ut et ponderibus urgeatur.
[6]
Elagabalus
o Heliogabalus (Marcus Aurelius Antoninus) XXXII,4. § Diversa
e discutibile è la versione latina che troviamo in www.thelatinlibrary.com,
cioè pupillis invece di pullis: Habuit etiam istam consuetudinem, ut cenas
sibi exhiberet tales, ut una die nonnisi de fasianis totum ederet omnesque
missus sola fasianorum carne strueret, item alia die de pupillis, alia de
pisce illo et item illo, [...]. §
Pupillus è un fanciullo minorenne soggetto a tutela, oppure un orfano. La
sua etimologia è riconducibile a pupus = bambino, ragazzino, oppure pupilla
dell'occhio. Sembrerebbe pertanto che Eliogabalo fosse un accanito e
sanguinario pedofilo qualora la versione di www.thelatinlibrary.com fosse
corretta. § In Historia Augusta
edita a Parigi da Panckoucke (1847) troviamo pullis, per cui sia Eliogabalo
che Gessner sono salvi.
[7] Forse gigeria è un vocabolo punico. De re coquinaria IV,21: Patina ex lagitis et cerebellis: friges ova dura, cerebella elixas et enervas, gigeria pullorum coques. haec omnia divides praeter piscem, compones in patina, praemixta salsum coctum in medio pones. Teres piper, ligusticum, suffundes <passum>, ut dulce sit. Piperatum mittes in patinam, facies ut ferveat cum ferbuerit, ramo rutae agitabis et amulo obligabis.
[8] L'edizione Aldina del
1533, forse quella usata da Gessner, contiene sia pullastris sia e
vetulis quam e pullastris § Il testo di Varrone delle edizioni moderne
non contiene né la parola pullastris, bensì pullitris, né
la preposizione e in grado di sovvertire ciò che un allevatore deve
fare. Ecco cosa dice la versione in mio possesso del Rerum rusticarum
III,9,9: Itaque quae ante aut post
nata sunt et etiam prima eo tempore, non supponenda; et ea quae subicias,
potius vetulis quam pullitris, et quae rostra aut ungues non habeant acutos,
quae debent potius in concipiendo occupatae esse quam incubando.
Adpositissimae ad partum sunt anniculae aut bimae. (a cura di Antonio
Traglia - UTET - Torino - 1974) §
Alcuni codici hanno pullistris. § Ma il testo di Varrone
citato da Gessner e presente nell'edizione Aldina non ha assolutamente senso
per un allevatore, per cui viene emendato.
[9] Vita Divi Augusti, 87: Cotidiano sermone quaedam frequentius et notabiliter usurpasse eum, litterae ipsius autographae ostentant, in quibus identidem, cum aliquos numquam soluturos significare vult, "ad Kal. Graecas soluturos" ait; et cum hortatur ferenda esse praesentia, qualiacumque sint: "contenti simus hoc Catone"; et ad exprimendam festinatae rei velocitatem: "celerius quam asparagi cocuntur"; ponit assidue et pro stulto "baceolum" et pro pullo "pulleiaceum" et pro cerrito "vacerrosum" et "vapide" se habere pro male et "betizare" pro languere, quod vulgo "lachanizare" dicitur; item "simus" pro sumus et "domos" genetivo casu singulari pro domus.
[10]
Alexander Severus LXI: Habuit
sane in Palatio unum genus voluptatis, quo maxime delectatus est et quo
sollicitudines publicas sublevabat. Nam aviaria instituerat pavonum,
phasianorum, gallinaceorum, anatum, perdicum etiam, hisque vehementer
oblectabatur, maxime palumborum, quos habuisse ut ad XX milia dicitur, et ne
eorum pastus gravaret annonam, servos habuit vectigales, qui eos ex ovis ac
pullicenis ac pipionibus alerent.
[11] Deipnosophistaí IX,15,373a-16,373e.
[12] Historia animalium VI 559b 23.
[13] De materia medica
II,53 (Curtius Sprengel,
Lipsiae, 1829).
[14] A pagina 401.
[15] Cavalieri 1344 (Vocabolario della lingua greca, Loescher 2004).
[16] Il verbo ortalízein è attestato solo nello scoliaste di Aristofane, che in Equites 1344 usa il composto anortalízø ‘battere le ali e gridare in segno di vittoria, inorgoglirsi’.
[17] Citazione sospetta. - La ricerca alla voce pipare nell'edizione della Compendiosa doctrina di Nonio Marcello stampata a Parma nel 1480 è negativa per l'affermazione di Varrone circa il fatto che i pulcini pipant. Inoltre, alla voce Pullus del capitolo De genere vel colore vestimentorum non viene citato pipare.
[18] Sia pipare che pipiare nonché pipire significano pigolare. Nell’edizione del De re rustica di Columella a mia disposizione viene usato il verbo pipare: VIII,5,14: [...] undevicesimo animadvertat an pulli rostellis ova pertuderint, et auscultetur si pipant. - La maggior parte degli editori riporta si pipiant.
[19] Naturalis historia XXX,144: Eiusdem mustelae cinis si detur in offa gallinaceis pullis et columbinis, tutos esse a mustelis.