Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Calculos
terit, teste Avicenna, cinis putaminum ovorum a quibus exclusi sunt
pulli. Constantinus membranam interiorem nimirum ventriculi cum vino
potam non frangere solum lapides scribit sed per urinam etiam eijcere.
Nam nonnulli etiam, ut refert Alexander Benedictus inter calculi remedia
eam membranam celebrant. Sed et ante Plinii tempora hac facultate
pollere credebatur, ut diserte ipse testatur, inquiens[1].
Membrana<m> e ventriculo
Gallinacei aridam, vel, si recens sit, tostam utiliter contra calculos
bibi traditur. Fieri
quidem potest, ut aliqui huic membranae vim calculos dissolvendi inesse
sibi persuaserint ex eo quod Gallinae etiam lapillos concoquere vulgo
credantur, ut Dioscorides[2]
etiam credidit. Ego quia experientiam huius effectus hactenus nullam
audivi, nec rationem aliquam, qua id effici possit video, {assertionem}
<assensionem>[3]
meam adhuc cohibeo. Alex. Benedictus inter calculorum remedia a
recentioribus authoribus ovorum testas celebrari scribit: et Plinius[4]
ex aliorum relatu calculos ovi candido pelli prodidit. Qui in vesicae
dolore semunciam amyli cum ovo, et passi{s} tribus ovis (ea nimirum
passi mensura, quantam tres ovorum testae caperent)
suffervefacta<m> a balneo probat. Sed Dioscorides in vesicae
rosionibus ovum {acrochilaron} <acrochliaron>[5],
hoc est, leviter calefactum, sorptumque prodesse tradidit, et renum
exulcerationibus, tanquam privatim de albumine: videtur tamen de toto
ovo sorbili recte eadem vis praedicari posse. |
Come
testimonia Avicenna |
Sunt
qui guttur Gallinae combustum ieiuno in tepida <aqua> potum
incontinentiae urinae mederi affirmant. Galenus[6]
vero ad sistendam {exuperantiam} <exuberantiam> mictionis[7]
hoc recenset remedium. Accipe pelliculas, quae sunt in ventre Gallinarum,
ex quibus in Sole siccatis drachmam miscebis cum thure masculo, glande
sicca, balaustiis, galla ana 3 iii. Trita omnia melle rosato excipies,
et ex frigida propinabis ieiuno. Et rursum[8]
ad involuntarium mictum in stratis: Galli guttur ustum lingulae mensura
ieiuno ex aqua propinato. Et rursus[9]:
Gallinae gulam pariter cum gutture ure, et tere diligentissime, ac ex
vino vetere propina. Idem remedium Rasis e crista Gallinae[10]
promittit, inquiens: Cristam
Gallinae aridam da in cibo ei, qui mingit in lecto, nescienti, curabitur. |
Alcuni
affermano che il gozzo di gallina incenerito bevuto a digiuno in acqua
tiepida guarisce dall’incontinenza urinaria. In verità per bloccare
la minzione eccessiva Galeno riferisce questo rimedio. Prendi le
membrane che si trovano nello stomaco delle galline e dopo averle
essiccate al sole ne mischierai una dracma [3,41 g] a tre dracme ognuna
di incenso |
Galenus[11]
rursum ad involuntarium urinae exitum in stratis, Galli testem unum
edendum apponi iubet. Quod si vere lotium cum ardore exeat, eiusmodi
ardores ova ex aceto decocta mirifice sanant. Sin urina elicienda est,
ex ovo recente interiora nempe album, et vitellum effundas, et testam
digitis in calicem vinum continentem confriato, et mox pariter ebibito,
urina statim sequetur. Ornithologus[12]
ex quodam obscuro. Sunt qui ad hoc remedium testa ovi, ex quo pullus
exclusus sit utantur. Suidas[13]
adversus dysuriam eiusmodi carmen recitat{;}<:> Gallus bibit, et non mingit, myxus[14] <non> bibit, et mingit. |
Di
nuovo Galeno contro la nicturia involontaria a letto prescrive di dar da
mangiare un testicolo di gallo. Ma se l’urina esce provocando
bruciore, le uova stracotte in aceto guariscono in modo straordinario
siffatti bruciori. Se invece bisogna provocare la fuoriuscita
dell’urina, fa uscire il contenuto di un uovo fresco, cioè il bianco
e il tuorlo, e con le dita sminuzza il guscio dentro a un calice
contenente vino, e tracannalo all’istante, e immediatamente l’urina
sgorgherà. Lo riferisce l’Ornitologo traendo la notizia da un autore
sconosciuto. <E soggiunge>: Vi sono alcuni che per realizzare
questo rimedio si servono del guscio di un uovo dal quale è nato un
pulcino. Il lessico Suida Il
gallo beve e non urina, la lampreda |
Sed
huiusmodi cantilenae credere, quod nimirum contra eiusmodi malum valeat,
superstitiosum est. Quare in eodem affectu Nicolaum Florentinum sequere,
qui mirifice commendat corticem ovi, e quo pullus exclusus est, cuius a
pellicula sua repurgati drachmam propinat. Quod remedium summum esse
Gattinaria[15]
proprio experimento refert: siquidem cum nobili cuidam faeminae id
exhibuisset, duodecim vitrea (vasa) urina plena reiecisse asserit. Alii
simpliciter testam ovi e vino propinant. Eosdem cortices, a quibus
pullus exierit, et eodem pondere Leonellus cum aqua saxifragae bibi
consulit ad provocandam urinam. Idem remedium bestiis etiam, et
pecoribus prodesse reperio. Ornithologus autem in Germanico quodam
codice manuscripto invenit ventriculi Gallinaceorum membranam[16]
utiliter bibi contra stranguriam. |
Ma
credere a siffatta litania, e cioè che sarebbe efficace contro quella
malattia, è superstizioso. Per cui nella stessa affezione dovrai seguire
Nicolao Florentino - alias Niccolò Falcucci |
Si
ramex in scrotum descenderit, sunt qui locum cinere e testis ovorum f{a}eliciter
illini velint, mixto cum vino. Sic enim intestina in locum suum redire:
ex quodam obscuro[17].
Anum (habet autem extalem[18])
nimis prominentem reprimit vitellus Gallinaceus, teste Marcello, si
<coctus> integer ab ipso aegro illic calidus <assidue>
contineatur. Et Plinius[19]
ad cohibendas alvos lutea ovorum per se in aceto cocta, donec
indurescant, iterumque cum trito pipere torreri tradit. |
Se
un’ernia scenderà nello scroto, alcuni sarebbero dell’avviso che
l’area sarebbe spalmata con esito positivo usando cenere mista a vino
ottenuta da gusci d’uovo. Infatti in questo modo l’intestino ritorna
al suo posto: la notizia proviene da un autore sconosciuto. Come
testimonia Marcello Empirico |
Et
quamvis Avicenna inter caetera ova praecipue Passerum venerem promovere
dicat, Rasis tamen aliique Gallinae, et Perdicum ova semen augere aiunt,
et ad coitum homines stimulare. Gallinacei dexter testis,
ut Plinius[20]
author est, arietina pelle adalligatus, venerem concitat. Et alibi, Magi, inquit, tradunt
inhiberi venerem pugnatoris Galli testiculis Anserino adipe illitis,
adalligatisque pelle arietina. Item cuiuscunque Gallinacei si cum
sanguine Gallinacei lecto subijciantur. Sed
hic locus utpote superiori, ac ipsi vero contrarius ex Sexto ita
corriges. Galli testiculi cum
adipe Anserino in arietis pelle brachio suspensi concubitum excitant:
suppositi lecto cum ipsius sanguine efficiunt ne concumba<n>t, qui
iacent: At et postremum illud, nempe quod sanguis Gallinaceus
concubitum inhibeat, ut Plinius, et Sextus volunt, vel proprietati
cuidam occultae ascribendum est, vel alioquin negandum. |
E
nonostante Avicenna dica tra le altre cose che sono soprattutto le uova
dei passeri a stimolare la libido, tuttavia Razi e altri dicono che le
uova di gallina e di pernice |
[1] Naturalis historia XXX,67: [...] item membranam e ventriculo gallinacei aridam vel, si recens sit, tostam, fimum quoque palumbinum in faba sumi contra calculos et alias difficultates vesicae, [...].
[2] Salvo leggere tutto quanto
il testo di Dioscoride nelle svariate edizioni, nonostante un accanimento e
una perseveranza da certosino mi è risultato impossibile localizzare questa
affermazione di Dioscoride riferita da Aldrovandi e che suona più ampia in
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 383: Gallinae
calida natura praeditae sunt. nam et venena conficiunt, et aridissima
quaeque semina consumunt. et nonnunquam arenas lapillosque ingluvie sua
devoratos dissolvunt, Dioscor. § Dioscoride può benissimo aver affermato
tutto ciò, oppure si tratta di un’erronea citazione di Gessner ripresa
pedissequamente da Aldrovandi.
[3] L’assenso a quanto
affermato da alcuni viene negato non da Aldrovandi, ma da Gessner. Il
tipografo può aver scambiato assensionem con assertionem, ma
è più verosimile che Aldrovandi anche in questo caso abbia voluto
appropriarsi di una considerazione clinica di Gessner senza citarne la
fonte. Infatti qui l’Ornitologo non compare proprio. Eppure, vedi caso,
ritroviamo lo stesso testo - eccetto assertionem sostituito con
assensionem – in Conrad Gessner Historia Animalium III (1555)
pag. 398: Celebrant quidam inter calculi remedia gallinacei ventris
interiorem membranam, Alex. Benedictus. Fieri quidem potest ut aliqui huic
membranae vim calculos dissolvendi inesse sibi persuaserint, ex eo quod
gallinae etiam lapillos concoquere vulgo credantur, ut Dioscorides etiam
credidit. Ego quoniam experientiam huius effectus hactenus nullam audivi,
nec rationem aliquam qua id effici possit video, assensionem meam adhuc
cohibeo.
[4] Naturalis historia XXIX,41: Aiunt et vulnera candido glutinari calculosque pelli. - XXII,137: Amylon hebetat oculos, et gulae inutile, contra quam creditur. Item alvum sistit, epiphoras oculorum inhibet et ulcera sanat, item pusulas et fluctiones sanguinis. Genas duras emollit. Datur cum ovo iis, qui sanguinem reiecerint, in vesicae vero dolore semuncia amyli cum ovo et passi tribus ovis subfervefacta a balineo. Quin et avenacea farina decocta in aceto naevos tollit.
[5] L’aggettivo greco akrochlíaros
significa caldo alla superficie, in Dioscoride significa tiepido, come
dimostra la traduzione di Jean Ruel del De materia medica (1549) II,55
Candidum ovi: summe tepidum
prodest vesicae rosionibus [...]. – Stando alla suddivisione in capitoli
dell’edizione di Jean Ruel si tratta in effetti dell’azione
dell’albume. Invece Pierandrea Mattioli
, pur adottando la traduzione di
Ruel, congloba nel capitolo II,44 Ovum
i capitoli di Ruel 54 Ovi natura
e 55 Candidum ovi. Pertanto dal
dipanarsi del testo di Dioscoride riferito da Mattioli potrebbe essere
aleatorio riuscire a individuare quanto appartiene all’effetto dell’uovo
nella sua totalità oppure al solo albume, ma solo se la lettura è assai
frettolosa. Questa nota è presente anche a proposito di akrochlíaros
di pagina 279
e
280
.
[6] Euporiston 2.133. (Aldrovandi)
[7] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 398: Ad
sistendam exuberantiam
mi<n>ctionis:[...].
[8] Euporiston 2.78. (Aldrovandi)
[9] Euporiston 3.238. (Aldrovandi)
[10] Lo so che in questo caso,
in cui non necessitano ormoni, la differenza tra la cresta di un gallo e
quella di una gallina non dovrebbe essere causa di insuccesso terapeutico,
ma ciascuno di noi, quando è malato, va alla ricerca del meglio. È
necessario recuperare il testo originale di Razi. Infatti ne vengono date
due versioni. Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 396:
Gallinae cristam aridam da in cibo ei qui mingit in lecto nescienti:
curabitur, Rasis. - pag. 398
: Idem remedium Rasis e crista galli promittit.
[11] Euporiston 3.257. (Aldrovandi)
[12] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 449: Ad eliciendam urinam: Ex ovo recente
interiora (album et vitellum) effundas: et testam digitis in calicem vinum
continentem confriato: et mox pariter ebibito, urina statim sequetur,
Obscurus. Sunt qui ad hoc remedium testa ovi ex quo pullus exclusus sit,
utantur.
[13] Il lessico Suida ha
μύξος,
che nei nostri lessici corrisponde a un pesce: la
lampreda. Lo stoppino in greco veniva detto μύξα
da cui derivano il
latino myxa e myxus, che significano ambedue stoppino.
Aldrovandi si è sforzato di tradurre in latino l'incantesimo contro la
ritenzione urinaria dell'asino, ma ha dimenticano il non. Senza le
correzioni apportate al testo di Gessner, il lessico Suida recita lo stesso
incantesimo come riferito da Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 407: Ἀλέκτωρ
πίνει καὶ οὐκ
οὐρεῖ, {μυξός} <μύξος>
(forte μυοξὸς)
οὐ πίνει
καὶ οὐρεῖ, incantatio
in dysuriam asini apud Suidam.
[14] Il problema esegetico è
molto complesso, per cui si veda il lessico alla voce mýxos.
[15] De curis aegritudinum particularium noni almansoris practica uberrima (1504, postumo).
[16] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 398: In Germanico quodam codice manuscripto
invenio hasce membranas tritas utiliter bibi contra stranguriam. § Le
membrane citate poco prima da Gessner sono gallinae gula cum gutture
che sono diverse dalla membrana ventriculi gallinaceorum riferita da
Aldrovandi. La disquisizione è puramente accademica, non certo
farmacologica.
[17] Stavolta la citazione è
corretta. Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 450: Si
ramex in scrotum descenderit, utiliter illinitur cinere de testis ovorum
mixto cum vino. sic enim intestina in locum suum redeunt, Obscurus.
[18] Marcello Empirico ha
perfettamente ragione di chiamarlo extalis - intestino retto - in
quanto nel prolasso anale ciò che fuoriesce è la porzione terminale del
retto. L’ano infatti è solo un orifizio. Aldrovandi deve essersi lasciato
trarre in errore da Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag.
447: Extalem (id est anum) nimis prominentem reprimit gallinaceus vitellus
si coctus integer ab ipso aegro illic calidus assidue contineatur, Marcellus.
Ma Aldrovandi ha dimenticato assidue.
[19] Naturalis historia XXIX,49: Et per se lutea ex iis decocuntur in aceto, donec indurescant, iterumque cum trito pipere torrentur ad cohibendas alvos.
[20] Naturalis historia XXX,141: In urina virili enecata lacerta venerem eius, qui fecerit, inhibet; nam inter amatoria esse Magi dicunt. Inhibent et cocleae, fimum columbinum cum oleo et vino potum. Pulmonis vulturini dextrae partes venerem concitant viris adalligatae gruis pelle, item si lutea ex ovis quinis columbarum admixta adipis suilli denarii pondere ex melle sorbeantur, passeres in cibo vel ova eorum, gallinacei dexter testis arietina pelle adalligatus. - XXX,142: Ibium cinere cum adipe anseris et irino perunctis sic conceptos partus contineri, contra inhiberi venerem pugnatoris galli testiculis anserino adipe inlitis adalligatisque pelle arietina tradunt, item cuiuscumque galli, si cum sanguine gallinacei lecto subiciantur. Cogunt concipere invitas saetae ex cauda mulae, si iunctis evellantur, inter se conligatae in coitu.