Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Book
14th
concerning
domestic
dust bathing fowls
transcribed by Fernando Civardi - translated by Elio Corti
The navigator's option display -> character -> medium is recommended
Nam
si testiculos Veneris stimulos addere verum est, quid [286] ni et
sanguinem praestare illud statuendum est, quando ex eo semen in testibus
generari debet? Plinius[1]
tantam ad generationem promovendam vim hisce testibus tribuit, ut
mulierem si a conceptu subinde eos edat, marem parituram existimet. Et
Aetius, qui in hac pal<a>estra minus strenui sunt, inter caetera
Gallinaceos testiculos esitare praecipit. Inter recentiores Alex.
Benedictus Gallinaceum pinguem verno tempore, dempta cute, et inter{r}aneis,
sale farctum in umbra suspensum donec arefiat, mox exossatum, atque una
cum sale contritum, et in vitrea hamula ad usum conservatum, si obolis[2]
duobus bibatur, mire veneris certamina promovere memorat. |
For
if it is true that testicles are increasing sexual lust, why we have not
to affirm that also blood is doing this since in testicles the semen has
to arise from it? Pliny |
Quemadmodum
vero quod libidinem augeant testiculi Gallinacei, atque ipsa ova
Gallinarum, ita haec testiculorum humanorum vitia etiam sanant: quod
Plinius[3]
quoque his verbis memoriae prodidit: Infunduntur,
inquit, ova, ad virilitatis vitia
singula cum ternis passi cyathis[4], amylique semuncia. Galenus[5]
pariter ad dolorem, et inflammationem penis, cuminum, et ovorum putamina
bene decoqui iubet, ac foveri, indeque effectum mirabilem promittit. Recentiorum
nonnulli ad geniturae profluvium corticis ovi cinerem laudant[6].
Sistunt non alvum tantum, sed et menses faeminarum ova in aceto
macerata, ut emmolliatur putamen, et in patinis tosta, aut, si maior sit
impetus, cruda cum farina ex aqua hausta: ex Plinio[7].
At Sextus ad idem malum Gallinae ovum totum (cum testa nimirum) comburi
vult, et conteri, et in vino mixtum illini. Kiranides vero, crudum si
sorbeatur, eiusmodi fluxum sistere scripsit. Quod si alba profluvia
fuerint, cineris corticis ovi, cineris cornu<s> cervi, farinae
succini, seminis anethi singulorum drachmas duas misce, cribra, fiat
pulvis, utatur cum aqua. Cinis testarum ovi, Plinio[8]
asserente, cum myrrha illitus menses mulieris sistit. Idem praestant,
eodem authore, lutea ovorum cocta, et ex vino pota. Si quae mulier
menses ordinato tempore non habuerit, tria ova recentia ad duritiem
cocta, putamine separato, et minutatim concisa lateri ignito infundat,
et vaporem (quod per canalem, aut infundibulum fieri poterit,) utero
concipiat: sic fiet, ut paulatim hoc vitium emendetur: Ornithologus[9]
ex libro Germanico manuscripto. Videtur autem, inquit, hoc remedium non provocandis
mensibus, sed coercendis illis, qui intempestive fluunt, destinatum
esse. |
But, as rooster testicles as well as hen eggs are increasing the lust,
likewise the eggs are also curing the diseases of human testicles: also
Pliny handed down this by these words: Eggs are given one at a time
against virility disorders along with three cyathi [around 150 ml] of
raisin wine and a half-ounce [around 14 g] of starch |
Si
ab inflationibus tentetur vulva, cruda ovorum lutea cum oleo ac vino
illita Plinius[10]
curare ait. Hippocrates nitro cum resina cocto, et in glandem efformato,
adipe Gallinaceo tincto, ac uteri collo imposito foetum mortuum educit.
Et Kiranides cor Gallinae adhuc palpitantis coxae alligatum, partum
optime accelerare refert: sed Plinio[11]
potius adhaeserim, partum adiuvare dicenti tota ova cum ruta, et anetho,
et cumino pota ex vino. Nicolaus Myrepsus[12]
ad secundas mulieris morantes hoc remedium praescribit: Sapae cyathos
duos, ovum crudum unum, et aquae calidae quod satis est, simul mixta
bibenda praebeto. Et si sequitur quidem, inquit, confestim ipsam
subvertet, atque ea vomente statim {secunda eijcietur} <secundae
eicientur>. Si vero non excideri<n>t, foenugraecum cum aqua
coquito ad tertias, praebe bibendum. Est enim probatum.[13] Si mulieri matrix prociderit, sunt qui eam ablui cum aqua suadeant, et
linteo abstergi, et ungi unguento, quod Martiatum appellant, et postremo
inspergi testas ovorum tritas, e quibus pulli exclusi fuerint[14]. |
If
the vulva is struck by swellings, Pliny says that raw egg yolks with oil
and wine locally spread lead to recovery. Hippocrates |
Atque
isti omnes hactenus corporis affectus interni curam suam Gallinaceo
generi acceptam referunt. Iam dicendum est de externis, qui hinc pariter
sua habent remedia. Ad ignem itaque sacrum Plinius[15]
candido ovorum {trito} <trium> cum {amilo} <amylo> quosdam
ait uti: et alibi[16],
ova cum oleo trita ignes sacros[17]
lenire, betae foliis superilligatis asserit, quod Serenus[18]
ex eo repetiit, dum canit: Ovaque cum betis prosunt saepe illita tritis. Rasis
crustam ignis Persici rumpi a stercore Gallinae testatur, si ex eo
cataplasma fiat cum melle, et illinatur. |
And
so far all these authors recognize that their healing of an internal
body disease are due to gallinaceous genus. Now we have to speak about
the external ones, which likewise draw their remedies from it. Therefore
against the sacred fire - carbuncle And
often eggs are helpful smeared with ground beets. Razi |
Ubi
fervor fuerit, inquit Sextus, corpus ovo crudo illines, et desuper
folium betae impones, et miraberis sanitatem. Galenus ambustis ovum
crudum mox imponit, sive totum una cum vitello agitatum, sive albumen
tantum. Refrigerat enim moderate, et sine morsu siccat. Quin
im<m>o Plinius[19]
ovis tantam ad ambusta facultatem attribuit, ut si a fervente aqua ustio
fuerit, et statim ovo ambusta occupentur, pustulas non sentire dixerit:
quosdam vero admiscere farinam hordeaceam, et salis parum: quod ex
Dioscorid{a}e[20]
transtulit in suam historiam[21],
qui privatim id de albumine scriptum reliquit: Avicenna tamen, si bene
memini[22],
vitellum pariter, et albumen humectantis naturae facit, at non
nutrimenti magis, ut Ornithologus[23]
existimat, quam medicamenti ratione. Nam et Plinium[24]
authorem habemus, ovorum vitella durata in aqua, mox super prunas
putaminibus exustis, prodesse ad ambusta, si tum lutea ex rosaceo
illinantur: praeterea et ipse Ornithologus nescio quo authore, ceu sui
oblitus[25]
combustionis vestigia, et ex aliis laesionibus <cutis> relicta
sanare aqua<m> ex vitellis, et ex albumine destillatis asserit. Et
{Arnoldum} <Arnoldus>[26]
dolorem ambustorum ab oleo ovorum mitigari scribit. Id autem ex vitellis,
non ex albuminibus fit. |
Sextus Placitus Papyriensis says that where an inflammation is present,
you have to smear the body with raw egg and to place over a beet leaf,
and you will be astonished by recovery. Galen on burns immediately
places a raw egg, either whole shaken with yolk, or only the albumen.
For it fairly cools and dries them without giving burning. Or rather,
Pliny attributed to the eggs so a great power against burns that he
affirmed that if the scald is due to hot water and the scalded areas are
immediately covered with egg, they don’t give rise to vesicles: and
that some mix barley flour |
[1] Naturalis historia XXX,123: Gallinaceorum testes si subinde a conceptu edat mulier, mares in utero fieri dicuntur.
[2] Vedi Pesi e misure.
[3] Naturalis historia XXIX,47: Infunduntur et virilitatis vitiis singula cum ternis cyathis passi amylique semuncia a balneis; adversus ictus serpentium cocta tritaque adiecto nasturtio inlinuntur.
[4] Vedi Pesi e misure.
[5] Euporiston 3.279. (Aldrovandi)
[6] La fonte è Alessandro
Benedetti. - Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 450
:
Recentiores ad geniturae profluvium corticis ovi cinerem laudant, Alex.
Benedictus.
[7] Naturalis historia XXIX,49: Quidam ita resoluta in patinis torrere utilius putant, quo genere non alvos tantum, sed et menses feminarum sistunt, aut, si maior sit impetus, cruda cum farina et aqua hauriuntur.
[8] Naturalis historia XXIX,46: Membrana putamini detracta sive crudo sive cocto labrorum fissuris medetur, putaminis cinis in vino potus sanguinis eruptionibus. Comburi sine membrana oportet. sic fit et dentifricium. Idem cinis et mulierum menses cum murra inlitus sistit. Firmitas putaminum tanta est, ut recta nec vi nec pondere ullo frangantur nec nisi paulum inflex rotunditate.
[9] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 444.
[10] Naturalis historia XXIX,44: Sistunt et menses mulierum cocta et e vino pota, inflationes quoque vulvae cruda cum oleo ac vino inlita.
[11] Naturalis historia XXIX,47: Tota ova adiuvant partum cum ruta et anetho et cumino pota e vino.
[12] Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto.
[13] Il download da
Gessner è evidente dalla sintassi e dai vocaboli usati. Salvo si tratti di
un costrutto di Nicolaus Myrepsus, il quale però scriveva in greco, il cui
trattato fu tradotto in latino da Leonhart Fuchs: Nicolai Myrepsi
Alexandrini Medicamentorum opus in sectiones quadragintaocto. § Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 443
: Ad secundas mulieris
morantes: Sapae cyathos duos, ovum crudum unum, et aquae calidae quod satis
est, simul mixta bibenda praebeto. Et si sequitur quidem, confestim ipsam
subvertet, eaque vomente statim {secunda eijcietur} <secundae
eijcientur>. Si vero non excideri<n>t, foenungraecum [foenumgraecum]
cum aqua coquito ad tertias. praebe bibendum. est enim probatum, Nic.
Myrepsus.
[14] La fonte è un autore obscurus,
come precisa Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 450:
Et ungat unguento quod Martiatum appellant, et postremo inspergat testas
ovorum tritas e quibus pulli exclusi fuerint, Obscurus.
[15] Naturalis historia
XXIX,41: [...] ad ignem sacrum candido ovorum trium cum amylo. aiunt et
vulnera candido glutinari calculosque pelli. § O Aldrovandi disponeva dello
stesso testo pliniano di Gessner, o, molto verosimilmente, ha perpetrato sic
et simpliciter uno dei suoi tanti download da Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 447: Ad ignem sacrum candido ovorum trito cum
amylo utuntur, Plinius. § Discussa è l’interpretazione di cosa fosse
l’ignis sacer, che magari fu anche chiamato ignis Persicus
– fuoco persiano
. Umberto Capitani e Ivan Garofalo (Naturalis historia
di Plinio, libro XXVIII, Einaudi, 1986) non citano il carbonchio
, e
puntualizzano che Celso in De medicina V,26,31 e 28,4
fa una distinzione fra erisipela
e herpes
zoster
(o fuoco di
Sant’Antonio
), per cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere
all’herpes zoster. Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!
[16]
Naturalis historia XXIX,40:
Eadem cum oleo trita ignes sacros leniunt betae foliis superinligatis.
Candido ovorum in oculis et pili reclinantur Hammoniaco trito admixtoque et
vari in facie cum pineis nucleis ac melle modico. Ipsa facies inlita sole
non uritur. Ambusta aquis si statim ovo occupentur, pusulas non sentiunt —
quidam admiscent farinam hordeaciam et salis parum —, ulceribus vero ex
ambusto cum candido ovorum tostum hordeum et suillo adipe mire prodest.
[17] Discussa è
l’interpretazione di cosa fosse l’ignis sacer, che magari fu
anche chiamato ignis Persicus – fuoco persiano. Umberto Capitani e
Ivan Garofalo (Naturalis historia di Plinio, libro XXVIII, Einaudi,
1986) non citano il carbonchio
, e puntualizzano che Celso in De medicina
V,26,31 e 28,4 fa una
distinzione fra erisipela
e herpes
zoster
(o fuoco di Sant’Antonio
),
per cui il fuoco sacro dovrebbe poter corrispondere all’herpes
zoster. Affascinanti problemi insoluti di medicina antica!
[18] Liber medicinalis.
[19] Naturalis historia XXIX,40: Ambusta aquis si statim ovo occupentur, pusulas non sentiunt — quidam admiscent farinam hordeaciam et salis parum —, ulceribus vero ex ambusto cum candido ovorum tostum hordeum et suillo adipe mire prodest.
[20] II,44 Ovum
– Candidum ovi nell'edizione
di Pierandrea Mattioli del 1554. In questa edizione di Dioscoride quando
si sta parlando dell'albume non si fa alcun cenno alla farina d'orzo in caso
di ustioni: Ambusta, si statim eo perungantur, pustulas non sentiunt. §
Credo che Ulisse voglia farci andare fuori di testa, in quanto il qui
di "qui privatim id de albumine scriptum reliquit" non si capisce
se è riferito a Plinio o a Dioscoride. Io ritengo che qui, anche se
più consono per Dioscoride, vada riferito a Plinio, che oltretutto per
l'orzo fa riferimento sia in caso di ustioni che di ulcere da ustioni, ma
nel primo caso usa la farina d'orzo con l'uovo intero, nel secondo caso orzo
tostato con l'albume. § Mille volte più chiaro e preciso come al solito è
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555) pag. 441
: Ambusta aquis
si statim ovo occupentur, pustulas non sentiunt. quidam ammiscent farinam
hordeaceam, et salis parum, Plin. E a pagina 445
(De remediis ex albumine ovi): Ambusta si statim eo
perungantur pustulas non sentiunt, Dioscor.
[21] E adesso addentriamoci in un dedalo che cercheremo di rendere il meno tortuoso possibile. Innanzitutto bisogna interpretare "ex Dioscoride transtulit in suam historiam". Per historia va ovviamente intesa la Naturalis historia di Plinio. Altrimenti bisogna rivolgersi a un'altra opera di Plinio il Vecchio che sia una historia, un resoconto di carattere medico, quale potrebbe essere l'apocrifo De re medica libri quinque ab innumeris mendarum millibus repurgati libri comparso a Roma nel 1509, attribuito a Plinio, sì, e anch'egli a quanto pare comasco, ma si tratterebbe di Plinius Valerianus (di poco posteriore a Plinio il Vecchio) che assemblò in quest'opera notizie tratte dalla Naturalis historia e da Dioscoride, ma moltiplicando gli errori dei testi originali su cui si basava. Plinio il Vecchio nacque nel 23/24 e morì nel 79 dC. I primi dieci libri della Naturalis historia comparvero nel 77, gli altri 27 sono postumi. Dioscoride visse circa dal 40 al 90 dC e scrisse il suo trattato pare nel 64 dC, secondo altri nel 77 dC. Secondo i più autorevoli studiosi Plinio dovrebbe non aver letto - o meglio, non si sarebbe fatto leggere - l'opera di Dioscoride. Nella Naturalis historia ricorre una volta sola Dioscurides (XXXVII,8), ma si tratta dell'incisore greco di gemme e cammei attivo a Roma tra la fine dell'età repubblicana e gli inizi di quella augustea. Se ci fidiamo di Plinio, tra le sue migliaia di fonti non compare alcun Dioscurides.. Ma la bagarre non è ancora finita: Dioscoride è stato accusato di aver tratto le sue notizie da Plinio. Ma se Dioscoride pubblicò nel 64 ciò è impossibile, e se pubblicò nel 77 è altrettanto impossibile. In conclusione: Plinio e Dioscoride per tutta una serie di dati si sono affidati a ciò che la pratica medica del loro tempo metteva a disposizione. Quindi, a mio avviso, avevano a disposizione le stesse fonti con tutte le possibili varianti circa l'efficacia terapeutica del tale o talaltro rimedio.
[22] Ecco il solito lapsus memoriae dovuto ad appropriazione indebita e ad accidia. Bastava che Aldrovandi controllasse Avicenna: così il lapsus memoriae di Gessner sarebbe stato emendato. – Mi associo all'accidia di Ulisse.
[23] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555) pag. 445: Avicenna (si bene memini) vitellum
pariter et albumen humectantis naturae facit, nutrimenti nimirum magis quam
medicamenti ratione.
[24] Naturalis historia XXIX,45: Utilia sunt et cervicis doloribus cum anserino adipe, sedis etiam vitiis indurata igni, ut calore quoque prosint, et condylomatis cum rosaceo; item ambustis durata in aqua, mox in pruna putaminibus exustis, tum lutea ex rosaceo inlinuntur.
[25] Gessner riporta -
correttamente come al solito - l'autore da cui ha tratto la citazione
dell'acqua ricavata dai tuorli. Si tratta di Ryffius, cioè Walther Hermann
Ryff. Forse chi non era certo dell'identità di Ryffius era Ulisse, che così
ha tacciato di deficit mnemonico il povero Gessner, ormai nella tomba. § Conrad
Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 449
: Aqua de
vitellis destillata vestigia combustionis et ex aliis laesionibus cutis
relicta sanat (ut etiam de albumine destillata) et omnem scabiem cutis: sed
multo efficacius ad haec est oleum de vitellis, (de quo supra scripsimus,)
Ryffius. – Il supra scripsimus corrisponde a due pagine precedenti,
la 447
, dove Gessner attribuisce la citazione a Ryffius, e non dice
assolutamente se ben ricordo riferendosi a Ryffius, ma un semplice ni
fallor, riferito però alla fonte di Ryffius: Liquor de albumine
instrumentis chymicis destillatus, oculos refrigerat et confortat: utiliter
miscetur collyriis aliisque oculorum remediis. Facies et manus eo ablutae
nitore et claritate proficiunt. Cicatrices etiam foedas, combustionis
aliarumque noxarum cutis vestigia emendat frequenti illitu, Ryffius ex
Brunsuicensi ni fallor. – E secondo Gessner la fonte di Walther Hermann
Ryff era rappresentata, verosimilmente, da Hieronymus Brunschwig
.
[26] Volendo una volta tanto
essere benigno nei confronti di Ulisse, propendo a credere che Arnoldum
sia uno degli numerosissimi errori tipografici. Se accettassimo Arnoldus
all'accusativo, allora mancherebbe un verbo, e la frase dovrebbe suonare:
Ornithologus scribit Arnoldum scribere dolorem ambustorum ab oleo ovorum
mitigari. – Infatti suona così la lunga citazione in Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 442:
Oleum ovorum salubre et experimentis cognitum est adversus impetiginem
aliosque morbos. admixto pauco sanguine gallinae curat scabiem cholericam.
iniectum tepidum sedat statim vehementiam doloris in abscessibus aurium, et
accelerat concoctionem eorum, aperitque ipsos: et facit nasci capillos.
confert etiam adversus fistulas et ulcera melancholica. mitigat dolorem
ambustorum et ardorem. cicatricem subtilem reddit, et dentium dolores anique
eliminat, si illinatur cum pinguedine anseris. per diem curat aegrum
vehementer affectum dolore hepatis propter flatus contracto. colorem
corruptum restituit, praesertim in albedine oculorum, Arnoldus de Villano.