Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
Chrysippus[1]
scribit, quendam somnium suum, quo ova a lecto suo pendentia viderat{;}<,>
ad [273] divinatorem retulisse: audiisseque ex illo, inventurum se ubi
foderet, thesaurum. Et cum, vase, in quo aurum, argentumque erat invento
ad vatem argenti nonnihil attulisset, dixisse illum, τοῦ δὲ νεοττοῦ οὐδὲν μοι δίδως<;> hoc est, de vitello vero nihil ne mihi dabis? Author
est Suidas[2].
Lusit autem is pulchre circa somnium ovorum, in quibus candidum, et
luteum continentur, illud ad argentum, hoc ad aurum referens, cum in
somnii interpretatione, tum magis argenti <tantum[3]>
parte muneri oblata. |
Crisippo |
Cleomenes
Cleombroti, ut refert Plutarchus[4],
cum quidam ei Gallinaceos pugnaces offerret, {quos pugnando etiam pro
victoria emori dicebat} <quos pugnando pro victoria etiam emori
dicebat>[5]:
quin tu de illis potius, dixit mihi dato, a quibus occiduntur. Illi
enim praestabunt. Ab Alcibiade Socratem interrogatum, cur tam iurgiosam
uxorem domo non exigeret, ferunt respondisse, cur tu Gallinas clamosas
alis? Cumque Alcibiades respondisset, quia sibi ova parerent, dixisse,
et uxorem sibi liberos parere. |
Come
riferisce Plutarco |
PROVERBIA. |
PROVERBI |
Aliquot
proverbiorum in superioribus rubricis, maxime capite de magnanimitate[6]
meminimus, qualia in primis sunt,
Gallus insilit[7].
Ἀλεκτρυών ἐπιπηδᾷ. Egregie, apteque quadrat,
ubi quis vel in acie, pugnave succumbens vel in disputatione resumptis
viribus praelium redintegrat. Similis paroemia est, αἶρε πλῆκτρον ἀμυντήριον,
id est, tolle calcar ultorium: cuius
etiam mentionem fecimus[8].
Recte autem dicitur, cum quis sese ad vindictam praeparat. Extat adagium
apud Aristophanem[9], Αἶρε πλῆκτρον εἰ
μάχει,
id est, tolle calcar si pugnas.
Metaphora ut videtur sumpta est a ferreis illis stimulis, qui Gallis
pugnaturis a dominis alligantur, quo se in pugna tueantur. |
Nei
capitoli precedenti, soprattutto nel capitolo riguardante il coraggio,
abbiamo citato alcuni proverbi, i quali sono innanzitutto, Il gallo
va all’assalto. Alektryøn epipëdâi. Si adatta
in modo egregio e appropriato a quando qualcuno, venendo sconfitto in
battaglia o in combattimento oppure durante una disputa, dopo aver
riacquistato le forze riprende il combattimento. Simile è il proverbio aîre
plëktron amyntërion, cioè, metti lo sperone vendicatore: del
quale abbiamo pure fatto menzione. Lo si dice giustamente quando
qualcuno si prepara alla vendetta. Si trova un adagio in Aristofane |
Proverbiali
etiam ioco dici diximus[10]
ἡττήθης τινός
ἀλεκτρυόνος in famulos, qui dominos suos a tergo sequuntur, supplices videlicet, et
abiecti, quales scilicet Galli esse solent in pugna superati, quia victi
silere solent, canere victores. Cui finitimum est ἐνδομάχας
ἅτ'ἀλέκτωρ,
id
est, domi pugnas ad instar Galli[11].
Item
et illud: Gallus in suo
sterquilinio plurimum potest[12]. Nam
dicuntur eiuscemodi proverbia in eos, qui domi viribus praestant, in
bello vero, vel alibi cuivis virtute cedunt, pugnacitateque. Αὐτὸς
αὐτὸν αὐλεῖ,
idest, {ipsemet} <ipse
semet> canit {seu} <seu>[13]
ipse
suimet tibicen <est>. Proverbium
hoc a Gallis desumptum apparet: nam his praecipue mos est, cum se e
pugna prorumpunt, canere si victores sint, quasi victoriae suae
tibicines, quare proverbium convenit, cum alias, tum in illos, qui
semetipsos laudant, Thrasones, nasutulosque, de quibus Plato[14]
forte dicebat: Videmur mihi <ignavi>[15]
Galli in morem, quum ante victoriam a sermone resilierimus, canere. |
Abbiamo
detto che come facezia sotto forma di proverbio si dice anche hëttëthës
tinòs alektruónos - sei
stato sconfitto da un qualche gallo - nei
confronti dei servi che
seguono i padroni stando alle loro spalle, cioè supplichevoli e
dimessi, proprio come sono soliti comportarsi i galli sconfitti in
combattimento, poiché se sconfitti sono soliti tacere, ma a cantare se
sono vincitori. Al quale è simile endomáchas hát'aléktør, cioè, combatti in casa tua come un
gallo. Uguale è anche quell’altro: un gallo è estremamente potente nel suo letamaio. Infatti
siffatti proverbi vengono detti nei confronti di quelli che a casa loro
sono superiori per forze, ma in guerra o da un’altra parte sono
inferiori alle doti e alla combattività di chicchessia. Autòs
autòn auleî, cioè, egli canta se stesso ossia egli
stesso è il flautista di se stesso. È chiaro che questo proverbio
è stato desunto dai galli: infatti quando si lanciano fuori da un
combattimento sono soprattutto loro ad avere l’abitudine di cantare se
sono vincitori, come se fossero dei flautisti della loro vittoria, per
cui il proverbio si addice non solo in altre circostanze ma anche a
coloro che lodano se stessi, gli smargiassi
- come un Trasone |
Cicero[16]
quoque proverbialiter scribit{,} <: similitudo vituperationis
causa> ut in invidiam adducat hoc modo. Iste
qui divitias suas iactat, sicut Gallus e Phrygia, aut <h>ariolus
quispiam depressus, et oneratus auro clamat et delirat. |
Anche
Cicerone |
Ὅταν Νίβας
κοκκύσῃ,
id
est[17],
cum Nibas coccyssaverit. Simillimum est adagium illi ad Graecas
Kalendas. Tradunt enim, ut annotavimus, in Thessalonica Macedoniae
civitate vicum esse, cui nomen Nibas, ubi Galli nunquam vocem {a}edant.
Hesychius addit, Nibades dici capras cristatas, ut ab iis expectetur τὸ κοκκύζειν,
quod est Gallinaceorum.[18] |
Hótan
Nìbas kokkýse, cioè quando Nibas avrà cantato. È un
proverbio molto simile a quello che dice alle Calende greche.
Infatti, come abbiamo riferito, raccontano che nei pressi della città
macedone |
Socratis Gallus.
Hoc
adagii vice Nonius Marcellus e Varrone citat in {significacionem}
<significationem> calvitiei, apud quem se invenisse quispiam ait,
cum dormire coepisset tam glaber, quam Socratis Gallus, esse factum
ericium cum pilis, et proboscide. Sentit quisquis illic loquitur, se cum
iret cubitum, fuisse levi corpore, nec ullos habuisse pilos toto corpore,
in somno transformatum in ericium, qui totus hirsutus est, et {suum}[19]
<suium> more proboscidem habet. Scio,
inquit author adagiorum[20]
locum esse mendosum, et Aldina editio pro Gallo legit calvum: et
fortassis non male: nam nostra editio Varronis verba ita recitat.
Invenisse <se> cum dormire coepisset tam glaber, quam Socrates,
calvum esse factum ericium e pilis albis: Conveniet adagium in nudos, et
inopes. |
Il
gallo di Socrate. Nonio Marcello |
Vesparum examen metuit Phrynichus, velut Gallinaceus:
Hic Phrynichus Tragicus[21]
Mileti captivitatem agebat: Athenienses vero metuentem, per{r}horrescentemque
lachrymantes eum eiecerunt: Author est Aelianus[22]:
sed alii aliter. Quadrat in damnum passos. Indecens
est, ut Gallina ante Gallum cantet: hoc est, non decet, ut mulier
pro viro gubernacula teneat, quod neque animi magnitudo, qua potissimum
civitatis salus nititur, neque consilium, quod ad urbanarum rerum
temperationes maximam vim habet, satis praesidii ad constituendam remp.
in ea vigeat. Feliciter natum, Albae
Gallinae filium dicunt, ut Iuvenalis[23]{.}<:>
quia tu Gallinae filius albae{:}<.>
Vel quod laeta, et auspicata {latini} <Latini> alba vocant,
vel quod proverbium alludit ad fatalem illam Gallinam[24],
de qua antea cum auguriis ageremus, ex Suetonio [274] locuti fuimus. |
Frinico
ebbe paura di uno sciame di vespe, come un gallo:
Questo Frinico |
[1] In lib. De Orac. (Aldrovandi) - Stoicorum veterum fragmenta.
[2] In {νεοτὸν} <νεοττὸν> (Aldrovandi) – Il lessico Suida lo riferisce alla voce neottòn accusativo di neottós o neossós = piccolo di uccello, uccellino, tuorlo d'uovo.
[3] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 452-453: Et cum vase in quo aurum argentumque
erat invento, ad vatem argenti nonnihil attulisset: dixisse illum, Τοῦ
δὲ νεοττοῦ
οὐδὲν μοι
δίδως; hoc est, De
vitello vero nihil ne mihi dabis? Suidas
in Νεοττόν.
Lusit autem is pulchre circa somnium ovorum, in quibus candidum et luteum
continetur, illud ad argentum, hoc ad aurum referens, [453] cum in somnii
interpretatione, tum magis argenti tantum parte muneri oblata.
[4] Moralia, in Laconicis. (Aldrovandi)
[5] La posizione di etiam è corretta e sensata nel testo di Gessner, col quale si emenda quello di Aldrovandi. - Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 407: Cleomenes Cleombroti cum quidam ei gallinaceos pugnaces offerret, quos pugnando pro victoria etiam emori dicebat: Quin de illis potius (dixit) mihi dato a quibus occiduntur. illi enim praestabunt, Plutarchus in Laconicis.
[6] A pagina 236.
[7] Già citato a pagina 237.
[8] A pagina 238.
[9] Gli uccelli, 759. -
Già citato a pagina 238.
[10] A pagina 237: superatus
es a Gallo quopiam. § Questo
proverbio/facezia è pronunciato da Euelpide negli Uccelli di
Aristofane
ai versi 70-71: Ἐυε.
ἡττήθης τινὸς
|
ἀλεκτρυόνος.
§ Nella nota a piè pagina di pagina 237 abbiamo
dimostrato come erroneamente sia stato attribuito a un fantomatico Eudemo
anziché a Euelpide nel proverbio IV,2,78 (Chiliadis IIII Centuria II –
LXXVIII) degli Adagia di Erasmo
del 1550 (Lugduni, apud Sebastianum
Gryphium).
[11] Citato a pagina 236
come Domi pugnans more Galli.
§ Confronta Pindaro
Olimpiche XII 20-21 ἐνδομάχας
ἅτ'ἀλέκτωρ | συγγόνῳ
παρ’ἑστίᾳ.
[12] Già citato a pagina 236. § La fonte è Lucio Anneo
Seneca
, Apocolocyntosis 7,3: Claudius
ut vidit virum valentem, oblitus nugarum intellexit neminem Romae sibi parem
fuisse, illic non habere se idem gratiae: gallum in suo sterquilino plurimum
posse.
[13] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 405-406: Ipse semet
canit, Αὐτὸς
[406]
αὐτὸν
αὐλεῖ, ipse suimet tibicen est: proverbium
conveniens cum alias tum in illos qui semetipsos laudant, qui mos est gallis
gallinaceis, etiam quum e pugna se proripuerint.
[14] In Theaeteto. (Aldrovandi)
- Aldrovandi omits the word agennous, “low-born”. (Lind, 1963)
[15]
Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 406: Plato in
Theaeteto, [...], id est, Videmur mihi ignavi galli in morem, quum ante
victoriam a sermone resilierimus canere, Erasmus.
[16]
L. 4 ad Herenn. (Aldrovandi)
- Il trattato Rhetorica ad Herennium venne ritenuto di Cicerone per
tutto il Medioevo, dal quale egli attinse per il suo De inventione,
ma è di un anonimo. - Rhetorica ad Herennium IV: Ut in
invidiam adducat, hoc modo: "Iste, qui divitias suas iactat, sicut
Gallus e Phrygia aut hariolus quispiam depressus et oneratus auro clamat et
delirat."
[17] Dei galli di Nibas si è
gia parlato a pagina 193 e
203
.
[18] Conrad Gessner è di
avviso alquanto diverso. Secondo lui si tratta di semplici capre selvatiche
che vivono sulle cime innevate, e non di capre fornite di lóphos,
cioè di ciuffo, o magari di una cresta carnosa come quella del gallo.
Secondo lui si tratta solo di come vengono interpretate le parole greche: ciò
può creare l’equivoco e far nascere una nuova razza di capre, le capre di
Nibas, che invece sono semplici capre delle nevi. Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 406: Tradunt in Thessalonica Macedoniae
civitate vicum esse, cui nomen Nibas, ubi galli nunquam vocem aedant [edant],
(ut Nibas per synecdochen dicatur pro gallinaceis qui in eo vico sunt.)
Hesychius addit (ait) nibades dici capras cristatas, ut ab iis expectetur tó kokkýzein, quod est gallinaceorum, Erasmus. Nibádes, hai toús
lóphous échousai aîges, Hesych. et Varinus. ego capras feras quae
montium iuga nivosa incolunt, interpretarer, non ut Erasmus cristatas, nam
et níba nivem exponunt: et niphóbolon, hupselón.
[19] Anche in Erasmo troviamo suum.
[20] Conrad Gessner Historia
Animalium III (1555), pag. 410: Socratis gallus, aut callus, Nonius
Marcellus e Varrone citat Socratis gallum in significationem calvitiae [calvitiei]:
invenisse se, quum dormire coepisset tam glaber quam Socratis gallus, esse
factum ericium cum pilis et proboscide. Sentit quisquis illic loquitur, se
quum iret cubitum fuisse laevi corpore, nec ullos habuisse pilos toto
corpore. in somno transformatum in ericium, qui totus hirsutus est, et {suum}
<suium> more proboscidem habet. Scio locum esse mendosum. Aldina
aeditio pro gallo legit calvum. ego calvum malim, etc. Adagium
conveniet in nudos et inopes, Erasmus. Nostra aeditio Varronis verba sic
citat, Invenisse se cum dormire coepisset tam glaber quam Socrates, calvum
esse factum ericium e pilis albis etc.
[21] Se ne parla già a pagina
237.
[22] Variae historiae Libri XIIII - XIII,17: Proverbium, et de Phrynicho - Vesparum examen metuit Phrynichus velut gallinaceus: proverbium convenit in eos, qui damnum patiuntur. cum enim Phrynichus tragicus Mileti captivitatem ageret, Athenienses metuentem perhorrescentemque lachrymantes eiecerunt. (Claudii Aeliani opera quae extant omnia Graece Latineque, Tiguri, apud Gesneros Fratres, 1556, pagina 501– Iusto Vulteio VVetterano interprete)
[23] Satyra 13. (Aldrovandi) - Satira XIII,141.
[24] Si tratta della gallina
di bianca di Livia Drusilla o Giulia
Augusta, di cui si parla anche a pagina
260
.