Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Gallo Gallinaceo
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
¶ Animalia. Κώκαλον,
{vetustum} <vetusta> et species gallinacei, Hesychius et Varin. Κώκαλος
etiam nomen proprium est, Varin.[1]
Persae etiam corvos alectoridas vocant, Hermolaus nescio quo authore.
Pausanias quidem in Boeotia gallinaceos quosdam coraxos, id est atro
corvorum colore esse scribit[2].
Upupam etiam ἀλεκτρυόνα
et γέλασον
vocant, Hesych. et Varinus. Cancer Heracleoticus vulgo apud Italos
gallus marinus, gallo de mare, nominatur, quod eius chelae cristam galli
referant, Pet. Bellonius[3].
Piscis quidam ad Oceanum Germanicum, gobiis congener, ex pictura
conijcio, vulgo Seehan, id est gallus marinus vocitatur[4]. |
¶
Animali. Køkalon è pure
un'antica razza di pollo, Esichio |
¶ Gallus
matricis, id est mola matricis, Sylvaticus[5].
Amatus Lusitanus lib. I. Curationum Medicinalium[6]
meminit mulieris quae geminos utero gestans quinto mense abortivit, et
tertio a primo abortu die, frustum quoddam carnis emisit, galli cristae
cum rostro gallinaceo simile. |
¶
Il gallo uterino – il gallo materno, cioè la mola |
¶ Icones.
Asis (regio puto sic dicta) puerum delphino insidentem numis insculpebat,
Dardanis gallorum pugnam, Pollux lib. 9.
et Caelius[7].
Persarum rex Artaxerxes Cyri iunioris percussori ex Caria, virtutis
praemium contribuit, uti in prima acie gallum aureum in hastae gestaret
apice[8].
Nam Câras
omnes Persae ἀλεκτρυόνας
dicunt, id est gallos, propter cristas quas in galeis surrectas habent,
Caelius. |
¶
Raffigurazioni. Gli
Asiatici (ritengo che Asis è la cosiddetta regione asiatica) imprimevano
sulle monete un ragazzo seduto su un delfino, i Dardani |
¶ In
Apollinis Delphici templo chirotechnae (id est opifices manuarii)
frigida quaedam et curiosa fecerunt, ut qui manui Apollinis gallinaceum
imposuit, ut horam matutinam et tempus instantis ortus designaret,
Plutarchus in libro Cur Pythia non amplius carmine respondeat. |
¶
Nel tempio di Apollo |
¶ Lapis
Eislebanus aliquando galli effigiem refert, Georg. Agricola. In arce
Eleorum Minervae simulacrum est, cuius galeae gallinaceus insidet,
Pausanias[9].
vide infra in h. |
¶
Talora la pietra di Eisleben |
¶
Athenienses Anterotis aram constituerunt, in qua pueri nudi et formosi
signum inerat, in ulnis geminos sustinentis generosos gallos, et se in
caput impellentis, quibus Timagoram et {Meletum} <Meletem>[10],
seu Melitum[11]
(utrunque enim legimus) qui amore perierunt, significabant. Historia
notissima apud Pausaniam et Suidam: quanquam nonnihil inter se {e}varient,
ille in Attica, hic in dictione Melitus, Gyraldus. Gestat autem puer
gallinaceos: quod una cum duobus gallis, quos a Melito sibi dono datos
ulnis gestabat, ex arce Athenis se praecipitasset. Pausanias aliter hanc
historiam referens, gallinaceorum quoque non meminit. |
¶
Gli Ateniesi eressero l’altare
di Anteros |
¶ In
excelsarum turrium apicibus gallinacei icon ex orichalco conflata, et
inaurata plerunque, imponi solet, lamina ad ventum versatili. Vide
Emblema Alciati quod in fine historiae galli recitabitur. |
¶
Sulle sommità delle torri più
alte viene abitualmente collocata la figura di un gallo fusa in ottone,
e per lo più dorata, applicata su una lamina girevole al vento. Vedi
l'emblema di Andrea Alciato |
¶ Propria .Auctor
{Nicander}[12]
<Aelianus> est, Secundum, qui pincerna regius fuit in Bithynia, a
gallo amatum eximie cui nomen foret Centaurus, Caelius. |
¶
Nomi propri. L'autore è |
¶ Alectryon
nomen proprium viri Iliados ρ. non servat ο.
magnum in obliquis, {ἠλεκτρύων}
<Ἠλεκτρύων>
vero paroxytonum servat, Eustathius[13].
Υἱὸν
Ἀλεκτρυόνος
μεγαθύμου, Homerus[14]. |
¶ Alettrione
- Ἀλεκτρυών, nome
proprio di un uomo nel canto XVII dell'Iliade, non conserva l'omega
nelle forme flesse, invece Ëlektrýøn – Elettrione |
¶ Electryon
memoratur Amphitryonis {pater et filius} <patruus et frater>[15]
Alcei, ut testis est Hesiodus in Aspide. |
¶
Si menziona Elettrione zio di Anfitrione |
¶ Alector
filius fuit Argeae filii Pelopis et Hegesandrae filiae Amiclae
(τῆς Ἀμύκλα,) cuius filia
Iphiloche vel Echemelus (Ἐχέμηλος)
Megapenthi filio Menelai nupta fuit, Eustathius. Fuit et alius Alector
filius Epei regis Elidis, etc. Eustathius in secundum Iliados[16]. |
¶
Alector fu un figlio di Argeo |
¶ Adaeus
quidam Philippi militum peregrinorum dux, {ἀλεκτρυὼν}
<Ἀλεκτρυὼν>
cognominabatur.
Meminit eius Heraclides Comicus his versibus: Ἀλεκτρυόνα
τὸν τοῦ
Φιλίππου
παραλαβὼν | Ἀωρὶ
κοκκύζοντα,
καὶ
πλανώμενον | Κατέκοψεν·
οὐ γὰρ εἶχεν
οὐδέπω λόφον. | Ἕνα
κατακόψας
μάλα συχνοὺς
ἐδείπνισε
| Χάρης
Ἀθηναίους. ut
Athenaeus citat libro 12. nam hic Chares (inquit Eustathius) Athenienses
in foro epulis excepit, cum sacrificaret epinicia propter pugnam
prospere contra Philippi peregrinos milites gestam. dicit autem illum
intempestive cecinisse (ἀωρὶ
κοκκύσαι) eo quod pugnam
intempestive aggressus sit: et nondum cristam habuisse, hoc est inermem
adhuc periculo se exposuisse. Vide infra in proverbio Philippi gallus. |
¶
Un certo Adeo, comandante dei soldati stranieri di Filippo II |
¶ Alectryon
quidam adolescens Marti acceptus fuit, quem Mars aliquando cum Venere
concubiturus in domo Vulcani pro vigile secum ducebat, ut si quis
appareret, Sol oriens praesertim, indicaret. ille vero somno victus cum
Solis ortum non indicasset, Mars a Vulcano deprehensus et irretitus est.
qui postea dimissus, Alectryoni iratus in avem eum mutavit una cum armis
quae prius gerebat, ita ut pro galea cristam haberet. Itaque memor
deinceps huius rei alectryon, etiam nunc ales, id tempus quo Sol prope
ortum est, quo scilicet Vulcanus domum reverti solebat, cantu designat.
Fabulam memorant Lucianus[17],
et ex eo interpretatus Caelius Rhodiginus, et Aristophanis Scholiastes,
et Eustathius in octavum Odysseae[18],
et Varinus. Alectryonem aliquando Martis ministrum et militem fuisse
etiamnum testantur, crista, animositas, calcaria, ut rhetor quidam
scripsit. ἀλλὰ
τοῦτο
τῆς ὕστερον
μυθοποιητικῆς
οὐ σεμνόν
ἐστι λάλημα,
Eustathius. Alectryon olim tyrannidem gessit, et Persis primus imperavit,
etiam ante Darium et {Megabyzum} <Megabazum>[19]:
unde etiamnum ab illo imperio Persica avis appellatur, Pisthetaerus apud
Aristoph. in Avibus[20].
Ubi Scholiastes, Forte etiam in praecedentibus (inquit) alectryóna
vocat Medium avem. nam Persas quoque Medos vocabant. Mox autem subdit {Epops}
<Euelpis>, Hinc est nimirum quod adhuc instar magni regis,
cyrbasiam (tiaram) in capite solus avium rectam gerens. Quanquam enim (inquit
Scholiastes) Persae omnes tiaram ferrent, solis tamen regibus erectam
ferre fas erat: caeteris complicata erat vel in frontem prona vergebat,
ut Clitarchus tradit. Adeo vero praepotens (inquit Caelius) et
formidolosum fuisse illud imperium aiunt, ut nunc quoque avibus id genus
diluculo praecinentibus, prosiliant ad opera omnes ceu mulctam veriti. |
¶
Alettrione |
¶ Cornelius
Gallus, poetae veteris nomen. ¶ Gallus, gentile a Gallia. ¶ Est et
Gallus fluvius Phrygiae, cuius aqua furorem [405]
inducit. |
¶
Cornelio Gallo |
[1] In Hesychii Dictionarium (Venetiis in Aedibus Aldi & Andreae Soceri Mense Augusto MDXIIII) troviamo Κώκαλον, παλαιὸν καὶ εἶδος ἀλεκτρυῶνος, che a mio avviso non andrebbe tradotto con vetustum et species gallinacei, bensì con vetusta et species gallinacei, che in italiano suona: Køkalon è pure un'antica razza di pollo. Pertanto si emenda il testo di Gessner del quale non conosciamo la fonte, salvo trattarsi di una sua traduzione assai discutibile dal punto di vista sintattico. § Per la citazione di Guarino, così recita il lessico Suida: Κώκαλος, ὄνομα κύριον. Tradotto in italiano suonerebbe: Køkalos, nome di una persona che ha potere. In effetti il mitico re della Sicilia si chiamava Cocalo.
[2] L’aggettivo greco koraxós significa del colore del corvo, di colore nero. Il sostantivo kórax, genitivo kórakos, denota il corvo. - Pausania Periegesi della Grecia IX, Beozia, 22. 4. “Here [in Tanagra] there are two breeds of cocks, the fighters and the blackbirds, as they are called. The size of these blackbirds is the same as that of the Lydian birds, but in colour they are like crows [like a crow - kòraki = to a crow], while wattles and comb are very like the anemone. They have small, white markings on the end of the beak and at the end of the tail.” (translation by W.H.S. Jones) - “Qui [a Tanagra] ci sono due razze di galli, i combattenti e i merli, come sono chiamati. Le dimensioni di questi merli sono le stesse di quelle degli uccelli [dei polli, delle galline] della Lidia, ma nel colore essi sono simili a un corvo[kòraki], mentre i bargigli e la cresta sono molto simili all’anemone; essi posseggono dei piccoli segni bianchi sulla punta del becco e all’estremità della coda.” (traduzione Elio Corti) - Ἔστι δὲ καὶ γένη δύο ἐνταῦθα ἀλεκτρυόνων, οἵ τε μἁχιμοι καὶ οἱ κόσσυφοι καλούμενοι. Τούτων τῶν κοσσύφων μέγεθος μὲν κατὰ τοὺς Λυδούς ἐστιν ὄρνιθας, χρόα δὲ ἐμφερὴς κόρακι, κάλλαια δὲ καὶ ὁ λόφος κατὰ ἀνεμώνην μάλιστα· λευκὰ δὲ σημεῖα οὐ μεγάλα ἐπὶ τε ἄκρῳ τῷ ῥάμφει καὶ ἐπὶ ἄκρας ἔχουσι τῆς οὐρᾶς.
[3] Se Gessner non conosceva il granchio orso di Rondelet corrispondente all'omonimo di Aristotele e al granchio di Eraclea di Belon con le chele a cresta di gallo (quasi certamente la Calappa granulata, sottordine Brachyura), il perché potrebbe risiedere nel fatto che il De piscibus marinis di Guillaume Rondelet veniva pubblicato nel 1554, quindi solo un anno prima del suo trattato di ornitologia, per cui Gessner non aveva magari avuto il tempo di sfogliarlo e di rendersi conto dell'erronea nomenclatura di Belon.
[4] Accade l'esatto contrario
di quanto avviene per il pollo dal piumaggio barrato. Nel caso del Seehan
citato da Gessner il pesce, il ghiozzo (Gobius niger), diventa un
gallo di mare screziato, speckled o mottled in inglese. Nel caso della variante crele
del piumaggio barrato del pollo, è invece il pollo a diventare un pesce,
cioè il pollo sgombro, in quanto il termine crele fa proprio
riferimento a un pesce, e precisamente allo sgombro comune - Scomber
scombrus - che ha diversi sinonimi: scombro, lacerto, maccarello.
Paragonando i due sgombri conosciuti – l'altro è lo sgombro spagnolo (Scomberomorus
maculatus), che è maculato e non barrato - è proprio il maccarello a
essere dotato della barratura trasversale migliore, e maccarello in tedesco
suona in modo del tutto simile a crele,
almeno nella grafia: Makrele. –
Per ulteriori dati e per l'iconografia si veda Summa Gallicana III,4,6
al paragrafo Crele;
III,1,5.8 al paragrafo Screziato/Speckled
;
III,4,5 al paragrafo Pomellato/Mottled
.
[5]
Matthaeus Silvaticus Opus Pandectarum
Medicinae (Mantua, 1474, 1475; Venice, 1480, 1488, 1498, 1499,
1511; Turin, 1526; Leyden, 1534,
1541). The many editions indicate the popularity of this work and
others cited by Aldrovandi. (Lind,
1963)
[6] Amatus Lusitanus: a pseudonym for João Rodriguez do Castello [Castelo] Branco, who wrote Curationum Medicinalium Centuria Secunda, Venice, 1552; idem, Centuriae Quatuor, etc., Basle, 1556; various editions: Venice, 1557; Leyden, 1564, 1570; Bordeaux, 1620; Venice, 1653; Index Dioscoridis, Antwerp, 1536; In Dioscoridis de medica materia libros quinque enarrationes, Strassburg, 1554; Venice, 1557; Leyden, 1558. See footnote below on P. A. Matthiolus’ edition of Dioscorides and its accompanying attack on Amatus Lusitanus. (Lind, 1963)
[7] Un'interpretazione sul perché i Troiani raffigurassero galli in combattimento sulle monete ci viene offerta da Aldrovandi a pag. 305 del II volume di Ornithologia (1600): [...] quod ideo fecisse eos Pierius Valerianus recte existimat, quoniam magnum pugnacitatis decus sibi antiquitus usurparent. Hinc honoratum semper apud Maronem Dardaniae nomen, cum secus Phryges fere semper ceu imbelles notentur.
[8] Già citato a pagina 402. Plutarco Artaxerses 10,3. - [10] Dinon then affirms that, after the death of Artagerses, Cyrus, furiously attacking the guard of Artaxerxes, wounded the king's horse, and so dismounted him, and when Teribazus had quickly lifted him up upon another, and said to him, "O king, remember this day, which is not one to be forgotten," Cyrus, again spurring up his horse, struck down Artaxerxes. But at the third assault the king being enraged, and saying to those near him that death was more eligible, made up to Cyrus, who furiously and blindly rushed in the face of the weapons opposed to him. So the king struck him with a javelin, as likewise did those that were about him. And thus Cyrus falls, as some say, by the hand of the king; as others by the dart of a Carian, to whom Artaxerxes for a reward of his achievement gave the privilege of carrying ever after a golden cock upon his spear before the first ranks of the army in all expeditions. For the Persians call the men of Caria cocks, because of the crests with which they adorn their helmets. (translated by John Dryden)
[9] Periegesi della Grecia VI, Elide II, 26,3.
[10] Pausania Periegesi della Grecia Attica I,30,1. - Il nome greco di persona Mélës, Mélëtos, accusativo Mélëta, Melete in italiano, viene latinizzato da Giglio Gregorio Giraldi in Meletum anziché Meletem. Se la sua flessione latina corrisponde a quella del fiume della Ionia Meles, anche il nome di persona fa Meletem all’accusativo. La conferma l'abbiamo da Ludwig Dindorf alias Ludovicus Dindorfius (Lipsia 1805-1871), che pubblicò il Pausaniae descriptio Graeciae a Parigi nel 1845: al nominativo scrive Meles, all'accusativo Meletem. - Ecco il testo di Pausania in traduzione inglese, Description of Greece I, Attica, 30,1: Before the entrance to the Academy is an altar to Love, with an inscription that Charmus was the first Athenian to dedicate an altar to that god. The altar within the city called the altar of Anteros (Love Avenged) they say was dedicated by resident aliens, because the Athenian Meles, spurning the love of Timagoras, a resident alien, bade him ascend to the highest point of the rock and cast himself down. Now Timagoras took no account of his life, and was ready to gratify the youth in any of his requests, so he went and cast himself down. When Meles saw that Timagoras was dead, he suffered such pangs of remorse that he threw himself from the same rock and so died. From this time the resident aliens worshipped as Anteros the avenging spirit of Timagoras. (Description of Greece with an English Translation by W.H.S. Jones, Litt.D. in 4 Volumes. Volume 1. Attica and Corinth, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd., 1918)
[11] Melitus corrisponde al greco Mélitos del lessico Suida.
[12] The reference to Nicander is a false one since there is no mention of Gallus in the latest edition of his Theriaca and Alexipharmaca by A. S. F. Gow and A. F. Scholfield (Cambridge University Press, 1953); both stories of Gallus and Centoarates are in Aelian. (Lind, 1963) - Infatti non è Nicandro, bensì Eliano, La natura degli animali XII 37, la fonte del gallo di nome Centauro: Un gallo di nome Centauro si innamorò del coppiere di un re (il re era Nicomede di Bitinia). Questa storia ci è stata tramandata da Filone. (traduzione di Francesco Maspero) – La causa prima dell'errata citazione è Lodovico Ricchieri. Mai fidarsi troppo!
[13] Eustazio, pag. 1120,12 (ad Iliadem XVII 602): Óti Alektryøn kýrion keîtai entaûtha ou phylássøn tò ø en tëi genikêi høs Ëlektrýøn.
[14] There
is a marginal reference to Homer Iliad,
Book 17; this must be to
line 602: “great-hearted son of Alectryon,” the only reference in Homer
to the word for chicken in Greek, although a proper name here. (Lind, 1963)
[15] Grande bagarre! Elettrione e Alceo erano fratelli, figli di Perseo. Anfitrione era figlio di Alceo, quindi era nipote di Elettrione, quindi Elettrione era zio di Anfitrione per via paterna – patruus in latino. Nello Scudo di Esiodo troviamo Elettrione Ἠλεκτρύων e sua figlia Alcmena, che talora va sotto il nome di Ἀλκμήνη, talora sotto quello di Ἠλεκτρυώνη, cioè Elettriona, la figlia di Ἠλεκτρύων. – Si emenda pater con patruus e filius con frater.
[16] s. v. Aléktør, ad Iliadem II 615, p. 303; ad Odysseam IV 3-10, p. 1479, 21. Vedi W. H. Roscher, Ausfuehrliches Lexikon der griech. u. roem. Mythologie, s.v. Alektor.
[17] Il sogno ovvero il gallo - Òneiros ë alektryøn.
[18] Omero Odissea 8,274 sgg. (Francesco Maspero, 1998)
[19] Gessner potrebbe aver
dedotto l'errore da qualche testo come quello di Aldo Manuzio del 1498 che
riporta: πρῶτον
πάντων
δαρείου καὶ μεγαβύζου.
[20] La notizia che un certo Alektryøn fu tiranno dei Persiani prima di tutti, anche di Dario I e di Megabazo, viene dalla commedia di Aristofane Gli uccelli, 483.