Conrad Gessner
Historiae animalium liber III qui est de Avium natura - 1555
De Ovo
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
DE OVO ET SI IN PRAECEDENTIBUS IN A. B. ET D. NIHIL dictum
sit: visum est tamen hic in Philologia, eodem de ovo ordine pertractare, quem
in ipsis alioqui animalibus servamus: ut in a. conferantur, quae
ad nomina et denominationes pertinent, in b. partes etc. |
A
proposito dell'uovo, anche se nei precedenti paragrafi A, B e D si è
detto qualcosa: tuttavia è sembrato giusto esaminare a fondo
e con ordine qui, nella parte filologica, sempre l'uovo, un ordine che
del resto osserviamo appunto negli animali: affinché nel paragrafo a
vengano raccolti quei dati che riguardano i nomi e le denominazioni, in
b le parti etc. |
<a.> ova Hebraice bezah
dici invenio, Arabice beid vel baid apud Avicennam. non probo enim quod
[451] apud Serapionem naid legitur. Sylvaticus
baadh scribit pro Arabica voce. Idem barch et elbair nescio cuius
linguae vocabula, (Arabica et corrupta conijcio) ova interpretatur.
Munsterus in Lexico trilingui beza et beia scribit, ביצא ,ביעא. |
a.
Trovo che le uova sono dette bezah in ebraico, in Avicenna |
Ovum
Latini a Graeco ᾠόν
dixerunt, interposita v. litera euphoniae causa.
Graeci vero ὠόν
quasi οἶον,
hoc est solitarium. singula enim pariuntur,
Etymologus[1].
Hodie vulgo αὐγό nominant[2].
Itali ovo, Galli oeuf. Germani ey. Angli an egge. Ovum ex poetis aliqui[3]
ὤϊον
vocant, vel ὄιϊον,
(si recte scribitur, Eustatius[4]
hoc omittit ὤεον
et ὤϊον
tantum ponit, etc.) Alexis ἡμίτομα
ὠῶν dixit[5].
Ὠΐου πολύ
λευκότερον,
Sappho[6].
alii ὤεον,
Athenaeus[7]. Alii ὠάριον
diminutiva forma, Idem et Eustathius. Κτίλα
τ’ὤεα βρύχων,
Nicander[8].
id est mansuetarum ovium ova comedens. Ὤβεα, τὰ ὠά, Ἀργεῖοι, ἤ τὰ ἀργά ὦτα, Hesych. Ὠβεοκόπτας,
serpentes nimirum ab ovis devorandis. ἀπὸ τούτου ὠβήλ <,> ὠόν,
id est ovum, et nux vel lignum Persici, τοῦ περσικοῦ τὸ ἐντός,
Idem. Ἄρκηλα,
ovum sed Cretes hystric{h}em sic vocant, Hesych. et Varinus. Cyami
nomine non aliud intellexisse videtur Pythagoras quam ovum, quod sit in
eo animalium κύησις,
id est foetura. Vide in f. infra. |
I
Latini dissero ovum dal greco øión
con interposizione della lettera v per motivi di eufonia. Ma i Greci
dicevano øón simile a oîon, cioè solitario. Infatti
vengono deposte uno alla volta, l'Etymologicon
magnum |
Ovatus
in similitudinem ovi factus. Aliis turbinatio {pyri} <piri>, aliis
ovata species (Caelius ovalem figuram dixit) ceu malorum aliquibus,
Plinius lib. 15[9].
Aurum ovatum, ovo illitum.
quoniam ovi albo antea illito, aera ac marmora auri et argenti laminis
decorarent[10]. Hinc illud subiit,
auro sacras quod ovato Perducis facies, Persius Sat. {2.} <3.[11]> nec obstat quod
ovum habeat primam longam. pleraque enim derivativa primitivorum naturam
non servant. Hoc Plinius lib. 35.[12]
de marmoribus loquens innuere videtur: quum inquit Claudii principatu[13]
inventum, (Neronis vero) maculas quae non essent in crustis inserendo,
unitatem variare, ut ovatus esset Numidicus, ut purpura distingueretur {Sinnadicus}
<Synnadicus>. Nonnulli ovatum aurum dici aiunt, ovatione
victoriaque quaesitum: vel ingens et copiosum, quantum ovationibus
comparatur. Ovatio, tempus quo gallinae ova faciunt, {Plinius lib. 29}
<?>[14]. Certa luna capiendum
censent, tamquam congruere ovationem etiam (alias, operationem eam)
serpentium humani sit arbitrii. <, Plinius lib. 29.[15]> |
Ovale:
fatto a somiglianza di un uovo. Il frutto del sorbo |
Ovare,
per onomatopoeiam, ut et Graecis ὤζειν,
quod Hesychius interpretatur βοᾷν,
καὶ λέγειν ὤ
ὤ, καὶ
θαυμάζειν.
Ovatio dicebatur etiam parvus triumphus, ab ovo: vel potius ab ohe
interiectione gaudentium, quasi ohatio. Vel a voce militum, quae fiebat
geminato oo. litera, per interpositionem v. euphoniae causa. Ὦα, (penanflexum[16])
μηλωτή,
διφθέρια,
et fimbria vestis sive inferior: sive superior circa collum, quam et περιστόμιον
vocant, et περιτραχήλιον,
et στόμα
ἐνδύματος.
alii ἀνάκλασιν
ἐνδύματος interpretantur, in Psalmo[17]
ἐπὶ
τὴν ὤαν
τοῦ
ἐνδύματος
αὐτοῦ,
Suidas. Apud Hesychium scribitur ὤα
paroxytonum, τοῦ
προβάτου ἡ
μηλωτή,
etc. Ὦα,
id est fimbria vestis, ab ove dicta est, quoniam veteres solebant pellem
ovillam extremis vestibus assuere quo minus attererentur, Eustathius.
Dicitur etiam ᾦον (in
plurali ᾦα) tabulatum in domo superius apud Lacedaemonios, quod et ὑπερᾦον
vocatur, Idem. Ὤα
pro οἴα,
per ectasin et synaeresin. est enim pellis ovilla. ὄις
autem ovis. sed ὄα
per ο. breve, fimbriam vestis significat secundum Ael. Dionysium,
Varinus. Ὄα
etiam sorbum arborem significat et fructum ipsius, id est sorba, non
mespila ut quidam scripsit. Sunt et quae vulgo dici solent ὠά
τάριχα, id est ova salsa inveterataque, abdicandi usus. Nunc ova piscium
salita in offas, aut in pastillos durata, inclusaque membranulis oà
taricha dicuntur, inter lautissimos recepta cibos, Hermolaus[18]. |
Ovare
- celebrare l'ovazione |
¶
Epitheta. Κτίλα
ὤεα, id
est mansuetarum avium ova, Nicander[19].
Ovum leve, teres, tractabile, apud Textorem[20].
niveum, Sereno. Ovum pro arborum fructu apud Empedoclem lector accuratus
inveniet, Caelius. Recentiores quidam barbari scriptores cephaleam, id
est gravem capitis dolorem, qui unam duntaxat in partem et spatium
quantum ab ovo occuparetur incumbit, ovum appellant. Ὠόν
etiam genus est poculi. item ὠοσκύφιον
poculum duplici fundo (διπύθμενον)
ab ovo poculi genere et scypho dictum, Eustatius: Athenaeus lib. 11[21].
apud quem legimus pocula quaedam uno et simplici esse fundo, ut phialas
et similia eius pocula. alia vero duplici quod praeter fundum proprium τὸν κατὰ
τὸ
{κῦτος
συγχαλκευόμενον} <κύτος
συγκεχαλκευμένον>
ὅλῳ τῷ
ἀγγείῳ,
aliud extrinsecus ab acutiore figura in latiorem desinens, pedis et
basis loco appositum habeant, eiusmodi sunt ooscyphia, cantharia, etc. Οἶνος
κεκραμένος
ἐν ὠῷ χρυσῷ,
οὗ ὁ αὐτὸς
βασιλεύς
πίνει,
Dinon in Persicis citante Athenaeo[22]. |
¶
Epiteti. Ktíla øea,
cioè, le uova degli uccelli domestici, Nicandro |
¶
Ὠοτόκα ζῶα, animalia ovipara Aristoteli[23].
unde verbum ὠοτοκεῖν
fit, hoc est ova parere. et nomen substantivum ὠοτοκία. Ὠοφυλακεῖν
custodire ova, In Lexico vulgari. Ἐπώζειν
verbum dicitur de avibus quae ovis incubantes clamant, Aristophanis
interpres. sed videtur potius simpliciter incubare significare, factum
per {syncopem} <syncopen> a verbo ἐπωάζειν,
quo Aristophanes et Athenaeus utuntur. Hinc nomen ἐπωασμός incubatio:
et ἐπωαστικαί
ἀλεκτορίδες,
gallinae in incubando assiduae, apud Aristotelem[24].
Ὠοειδής,
ovatus, oviformis. |
¶
Øotóka zøa, per Aristotele sono gli animali ovipari. Da cui
deriva il verbo øotokeîn,
cioè partorire uova. Nonché il sostantivo øotokía. Øophylakeîn
significa custodire le uova, nel comune lessico grecolatino. Si usa il
verbo epøzein per gli uccelli che schiamazzano mentre stanno
incubando le uova, il traduttore di Aristofane |
¶
Propria. Ad {Gallinam} <Gallinas[25]>
villa Caesarum fuit ad Tyberim, etc. vide infra inter Auguria[26].
Ab insula Baltia non longe Oonae separantur, quas qui habent vivunt ovis
avium marinarum et avenis vulgo nascentibus, Solinus ex Xenophonte
Lampsaceno, et Mela[27].
Oonae locus Septentrionalis ab avibus copiosis dictus, quarum ova rapta
incolae sale condiunt, et servant in multum tempus ad cibum, Zieglerus
in Schondia sua. |
¶
Nomi propri. Sulle rive del
Tevere c’era una villa dei Cesari detta Alle Galline, etc. vedi
oltre tra i presagi. Le isole Oone non sono molto distanti dall'isola
Baltia |
¶
b. Kembergi uno a Vvitemberga miliario[28]
nata est gallina quadrupes, quae anteriores pedibus posterioribus
oppositos et inversos habuit, anno Salutis 1522. ut amicus fide dignus
ad nos scripsit[29].
C. Claudio, M. Perpenna coss. pullus
gallinaceus quadrupes natus, Iul. Obsequens[30]. |
¶
b. A Kemberg |
¶
Ova decumana, id est magna, Festus[31].
Galedragon Xenocrates herbam spinosam, caule [452] ferulaceo, cui summo
capite inhaereat simile ovo, etc. Plinius[32].
ea non alia quam dipsacos est. |
¶
Uova decumana - enormi, cioè grandi, Festo |
[1] Vincenzo Tanara (Bologna
inizi del 1600 - 1665/1669) con la sua mente flessibile e
arguta nel suo L'economia
del cittadino in villa
(pagina 205 - edizione
veneziana del 1661 - Libro III - il
cortile) ci ammannisce quest'altra interpretazione: "La parola
d'ovo in Greco vuol dir Solitario, perche le Galline, come hò detto, lo
fanno volontieri in luogo scuro, e remotto."
[2] L’etimologia di αὐγό e dell’equivalente ἀβγό è la seguente: τά ὠά > ταυά > τ΄αὐγά / τ΄ἀβγά che sono ovviamente il plurale di uovo. La forma attualmente in uso è αὐγό, mentre è passata in secondo piano la forma dimotikí ἀβγό.
[3]
Saffo in Ateneo Deipnosophistaí II,50,57d.
[4]
p. 1686,47 ad Odysseam XI 302.
[5] Ateneo Deipnosophistaí II,50,57e.
[6] Ateneo Deipnosophistaí II,50,57d.
[7]
Ateneo Deipnosophistaí II,50,58a.
[8] Theriaca 452.
[9] Naturalis historia XV,85: Sorbis quadruplex differentia. Aliis enim eorum rotunditas mali, aliis turbinatio piri, aliis ovata species, ceu malorum aliquibus: haec obnoxia acori.
[10] Ne ha già parlato a
pagina 433.
[11] Satira 3: Hinc illud subiit, auro sacras quod ovato | perducis facies. 'nam fratres inter aenos, | somnia pituita qui purgatissima mittunt, | praecipui sunto sitque illis aurea barba.' - Da qui ti venne l'idea di spalmare una tinta d'oro, di quello da ovazioni, sui volti degli dèi, perché tra i fratelli di bronzo, quelli che mandano sogni liberi dal catarro, abbiano il primo posto e la barba dorata. (da www.betashare.it/latin/Persio/Saturae/3) § Persio nella terza satira propone la necessità di studi rigidi e severi perché possano essere formativi.
[12] Naturalis historia XXXV,3: Hoc Claudii principatu inventum, Neronis vero, maculas, quae non essent in crustis, inserendo unitatem variare, ut ovatus esset Numidicus, ut purpura distingueretur Synnadicus, qualiter illos nasci optassent deliciae.
[13] Il
latino princeps denota colui che prende il primo posto, composto da primus
‘primo’ e capere ‘prendere’,
col derivato. principatus ‘primo posto, preminenza’, poi
‘dignità imperiale’. Nella storia romana il principato - principatus
- era il regime instaurato da Augusto e che perdurò nei primi due secoli
dell'Impero romano. Il termine principato va connesso con princeps,
una qualifica di Augusto quale senatore che occupava il primo posto nel
Senato romano e al quale competeva di parlare per primo: una qualifica
quindi più di prestigio che di potere e tale era lo spirito cui Augusto
intese improntare il suo regime e lo dice esplicitamente nelle Res Gestae,
quando afferma di aver avuto la stessa potestas degli altri
magistrati, ma di averli superati tutti in auctoritas, cioè in
prestigio e consenso. La vita della res publica romana doveva
continuare a svolgersi retta dalle magistrature tradizionali e non con
magistrature non previste dalla prassi costituzionale, come invece aveva
preferito Cesare, ma al di sopra e al di fuori c'era il potere protettivo
del principe. Il termine principato decadde gradualmente quando i poteri
dell'imperatore assunsero carattere assolutistico e si ebbe allora il
passaggio al dominatus, il potere assoluto. Dominus era il
padrone di casa, la domus. § Imperatore deriva dal latino imperare
‘comandare’ col significato di ‘prendere delle misure, preparare’
(composto da in- e parare) attraverso il senso intermedio e
comune di ‘ordinare’. Da Augusto in poi assunse il significato di capo
dello Stato romano. Nell'antica Roma imperator era il titolo di chi
ricopriva un'alta carica, poi limitato al campo militare e dato per
acclamazione al comandante vittorioso, che era posto dopo il nome con un
numero indicante quante volte era stato ricevuto. L'ebbe per primo forse
Scipione l'Africano, Pompeo se ne fregiò undici volte, Cesare l'ottenne a
vita. Ottaviano lo prese come prenome, ma la pratica divenne regola
solo con Nerone a
indicare il capo dell'Impero romano.
[14] Assente
ovatio nell'enorme indice redatto da Joannes Harduinus per
l'edizione da lui curata di Caii
Plinii Secundi Naturalis Historiae Libri xxxvii (Parigi, 1685).
Assente qualsivoglia riferimento a Plinio anche in Thesaurus Linguae Latinae
(2007). § Una fonte cui non poteva attingere Gessner per puri motivi
cronologici e che afferma quanto sta riferendo, è rappresentata dal Thresor de la langue françoyse
di Jean
Nicot (1606) da cui riportiamo alcuni vocaboli connessi con il francese geline,
la gallina. geline: Geline, f. ou poulle, Gallina. Les gelines crient, Pipant gallinae. Gelines d'Afrique, Meleagrides. Ce temps que les gelines pondent, Ovatio.§ Il
vocabolo ovatio, ma con tutt'altro significato rispetto a quello di Jean
Nicot, è presente
- per esempio - nell'analisi
stilistico-grammaticale dell'Eneide stilata da Servio. Ma la ovatio
di Servio si riferisce all'ovazione
, che presso gli antichi Romani era
un'onoranza inferiore al trionfo, tributata ai generali vittoriosi: il duce
vincitore aveva l'onore delle corona di mirto
e in Campidoglio sacrificava
pecore, oves, da cui ovatio. Anticamente (Servio) e in tempi
recenti (Michel Bréal, 1832-1915) insistono sul fatto che il sacrificio in
questo piccolo trionfo era di pecore, e non di tori come in quello maggiore,
deducendone, con scarso seguito, che il vocabolo ovazione sia derivato da oves,
pecore: unde et ovatio dicta, Servio. § Virgilio
Eneide IV,543: Quid tum? Sola
fuga nautas comitabor ovantis? - Che dunque? mi unirei sola fuggiasca ai
marinari glorianti? (traduzione di Giuseppe Albini, 1963) § Ecco il
testo completo di Servio nel commento all'Eneide IV,543: ovantes laetantes. Abusive: nam proprie ovatio est minor triumphus. Qui enim ovationem
meretur, et uno equo utitur et a plebeis, vel ab equitibus Romanis deducitur
ad Capitolium et de ovibus sacrificat, unde et ovatio dicta: qui autem
triumphat, albis equis utitur quattuor et senatu praeeunte in Capitolio de
tauris sacrificat. Et
bene duo diversa posuit 'fuga' et 'ovantes', ut gravius esset cum his qui
ovarent ire fugientem.
[15] Naturalis
historia XXIX,52-53:
Praeterea est ovorum genus in magna fama Galliarum, omissum Graecis.
Angues enim numerose convoluti salivis faucium corporumque spumis artifici
conplexu glomerant; urinum appellatur. Druidae sibilis id dicunt in sublime
iactari sagoque oportere intercipi, ne tellurem attingat; profugere raptorem
equo, serpentes enim insequi, donec arceantur amnis alicuius interventu;
experimentum eius esse, si contra aquas fluitet vel auro vinctum; [53] atque,
ut est Magorum sollertia occultandis fraudibus sagax, certa luna capiendum
censent, tamquam congruere operationem eam serpentium humani sit arbitrii. Vidi
equidem id ovum mali orbiculati modici magnitudine, crusta cartilaginis
velut acetabulis brachiorum polypi crebris, insigne Druidis. - Also, there
is another kind of egg, held in high renown by Gauls, but omitted by the
Greek writers. For many snakes twining together use saliva from their
throats and foam round their bodies to make a skillful ball. This is called
urinum. The Druids say that the snakes' hissing throws the eggs in the air.
The egg must be caught in a cloak, so it does not touch the ground. The
robber must ride away quickly, as the serpents will follow him until he
crosses a river. A genuine egg will float against the current of a stream,
even if set in gold. But Magi tend to be devious and cunning to hide their
frauds. They pretend that these eggs can only be taken on a certain day of
the moon; as though humans could make snakes behave this way at the right
time! I myself have seen one of these eggs: it was round, about as large as
a medium apple; the shell was cartilage, and with many cup-marks like those
on the arms of the octopus, famous among Druids. I have left urinum
untranslated. Ovum urinum means a wind egg. It seems doubtful if this
is really describing a fossil. Pliny says that the shell is cartilaginis,
which seems to mean cartilage or gristle. You cannot describe a stone fossil
like this! This passage is also in Book XXIX, on the medicinal uses of
animal products, while the other fossil references are in Book XXXVII, on
gemstones and semi-precious stones. People have thought that echinoids were
eggs. Pliny the Elder might have mentioned them as snakes' eggs (although
the description does not sound quite right). Other people called them
tortoise eggs turned to stone, and in Kent, they were just called chalk eggs.
Echinoids live in the sea. Their name is derived from echinos (Greek)
which means 'hedgehog'. They are also called sea urchins ('urchin' is an old
word for a hedgehog). (http://gwydir.demon.co.uk/jo/fossils/index.htm)
[16]
Elio Dionisio fr. 266 ὦα. (Vocabolario della lingua greca,
Loescher 2004)
[17]
Ps
132: 1
Ὠιδὴ τῶν ἀναβαθμῶν·
τῷ Δαυιδ. Ἰδοὺ
δὴ τί καλὸν ἢ
τί τερπνὸν
ἀλλ’ἢ τὸ
κατοικεῖν
ἀδελφοὺς ἐπὶ
τὸ αὐτό; 2 ὡς
μύρον ἐπὶ
κεφαλῆς τὸ
καταβαῖνον
ἐπὶ πώγωνα,
τὸν πώγωνα
τὸν Ααρων, τὸ
καταβαῖνον
ἐπὶ τὴν ᾤαν
τοῦ ἐνδύματος
αὐτοῦ· 3 ὡς
δρόσος Αερμων
ἡ καταβαίνουσα
ἐπὶ τὰ ὄρη
Σιων· ὅτι
ἐκεῖ
ἐνετείλατο
κύριος τὴν
εὐλογίαν καὶ
ζωὴν ἕως τοῦ
αἰῶνος. (versione
dei Settanta) -
Salmo 133:
[1] Canto delle
ascensioni.
Di Davide. Ecco quanto è
buono e quanto è soave che i fratelli vivano insieme! [2] È come olio
profumato sul capo, che scende sulla barba, sulla barba di Aronne, che
scende sull'orlo della sua veste. [3] È come rugiada dell'Ermon, che scende
sui monti di Sion. Là il Signore dona la benedizione e la vita per sempre.
(edizione della CEI,
1974)
[18] Corollarium in Dioscoridem II,254 (1516).
[19]
Theriaca 452.
[20]
Joannes
Ravisius Textor alias Jean Tixier (1480-1524) Specimen epithetorum.
[21]
Deipnosophistaí: dipýthmenon XI,76,488f - øoskýphion XI,110,503e.
[22] Deipnosophistaí XI,110,503f.
[23] Historia animalium 489a 34 - De generatione animalium 754a 21. (Vocabolario della lingua greca, Loescher 2004)
[24] Historia animalium 560a 3. (Vocabolario della lingua greca, Loescher 2004)
[25]
Svetonio De vita Caesarum - Galba 1: Progenies Caesarum in
Nerone defecit; quod futurum, compluribus quidem signis, sed vel
evidentissimis duobus apparuit. Liviae, olim post Augusti statim nuptias
Veientanum suum revisenti, praetervolans aquila gallinam albam ramulum lauri
rostro tenentem, ita ut rapuerat, demisit in gremium; cumque nutriri alitem,
pangi ramulum placuisset, tanta pullorum suboles provenit, ut hodieque ea
villa ad Gallinas vocetur, tale vero lauretum, ut triumphaturi Caesares inde
laureas decerperent; fuitque mox triumphantibus, illas confestim eodem loco
pangere; et observatum est, sub cuiusque obitum arborem ab ipso institutam
elanguisse. Ergo novissimo Neronis anno et silva omnis exaruit radicitus, et
quidquid ibi gallinarum erat interiit; ac subinde tacta de caelo Caesarum
aede, capita omnibus simul statuis deciderunt, Augusti etiam sceptrum e
manibus excussum est. - Plinio, Naturalis historia XV, 136-137: Sunt
et circa Divum Augustum eventa eius digna memoratu. Namque Liviae Drusillae,
quae postea Augusta matrimonii nomen accepit, cum pacta esset illa Caesari,
gallinam conspicui candoris sedenti aquila ex alto abiecit in gremium
inlaesam, intrepideque miranti accessit miraculum. Quoniam teneret in rostro
laureum ramum onustum suis bacis, conservari alitem et subolem iussere
haruspices ramumque eum seri ac rite custodiri: [137] quod factum est in
villa Caesarum fluvio Tiberi inposita iuxta nonum lapidem Flaminiae viae,
quae ob id vocatur Ad Gallinas, mireque silva provenit. Ex ea triumphans
postea Caesar laurum in manu tenuit coronamque capite gessit, ac deinde
imperatores Caesares cuncti. traditusque mos est ramos quos tenuerunt
serendi, et durant silvae nominibus suis discretae, fortassis ideo mutatis
triumphalibus.
[26] La corposa sezione dei
presagi inizia a pagina 409.
[27] Non disponiamo delle fonti citate da Gessner, ma possiamo riportare due passi di Plinio tratti da Naturalis historia. § IV,95: Xenophon Lampsacenus a litore Scytharum tridui navigatione insulam esse immensae magnitudinis Baltiam tradit. Eandem Pytheas Basiliam nominat. feruntur et Oonae, in quibus ovis avium et avenis incolae vivant. § XXXVII,35-36: In eadem sententia et Metrodorus fuit. Sotacus credidit in Brittannia petris effluere, quas electridas vocavit, Pytheas Guionibus, Germaniae genti, accoli aestuarium oceani Metuonidis nomine spatio stadiorum sex milium; ab hoc diei navigatione abesse insulam Abalum; illo per ver fluctibus advehi et esse concreti maris purgamentum; incolas pro ligno ad ignem uti eo proximisque Teutonis vendere. [36] Huic et Timaeus credidit, sed insulam Basiliam vocavit. Philemon negavit flammam ab electro reddi. Nicias solis radiorum sucum intellegi voluit hoc; circa occasum vehementiores in terram actos pinguem sudorem in ea relinquere, oceani deinde aestibus in Germanorum litora eici.
[28] Kemberg è un comune tedesco situato nel distretto di Wittenberg nello Stato federato della Sassonia-Anhalt. Il centro di Kemberg e quello di Wittenberg distano 10,9 km in linea retta, mentre Gessner afferma che le due città distano un miglio, verosimilmente un miglio romano - pari a 1,48 km - visto che ce lo tramanda in latino: Kembergi uno a Vuitemberga miliario. Non sappiamo a quanto equivalesse il miglio di Zurigo, ammesso che esistesse. Può darsi che Gessner facesse riferimento alla distanza fra Kemberg e la periferia del territorio di Wittenberg. Oppure che colui che gli aveva fornito la distanza tra le due città intendesse per miglio quello olandese di un tempo, visto che Wittenberg era stata fondata nel XII secolo da immigrati provenienti dalle Fiandre. Il vecchio miglio olandese era pari a 7408 m. Praticamente equivalenti erano i valori in aree di lingua tedesca: miglio austriaco = 7585 m, miglio del Reno (di Prussia) = 7532 m. L'ideale assai improbabile è che il miglio riferito da Gessner corrispondesse al vecchio miglio norvegese, 11.295 m, praticamente equivalente alla nostra misurazione in linea d'aria.
[29] Da un punto di vista
cronologico possiamo solo ipotizzare trattarsi di Licostene, alias
l'umanista ed enciclopedista alsaziano Conrad Wolffhart (1518-1561). Ma nel
suo Prodigiorum ac ostentorum chronicon (1557) tra le tante immagini non riporta l'iconografia di questa gallina descritta da Gessner.
Anche la gallina quadrupes di Aldrovandi raffigurata a pagina 324
di Ornithologiae
tomus alter (1600) non corrisponde a quella descritta da Gessner. Sono
tuttavia disponibili varie altre mostruosità
collezionate da Aldrovandi.
[30] Liber prodigiorum, cap. 53, C. Claudio M. Perpenna coss. Bubo in aede Fortunae Equestris comprehensus inter manus expiravit. Faesulis fremitus terrae auditus. Puer ex ancilla natus sine foramine naturae qua humor emittitur. Mulier duplici natura inventa. Fax in caelo visa. Bos locuta. Examen apium in culmine privatae domus consedit. Volaterris sanguinis rivus manavit. Romae lacte pluit. Arretii duo androgyni inventi. Pullus gallinaceus quadripes natus. Fulmine pleraque icta. Supplicatio fuit. Populus Cereri et Proserpinae stipem tulit. Virgines viginti septem carmen canentes urbem lustraverunt. Maedorum in Macedonia gens provinciam cruente vastavit. [anno 662 ab Urbe condita - 92 aC]
[31] De verborum
significatione: Decumana ova
dicuntur et Decumani fluctus,
quia sunt magna; nam et ovum decimum majus nascitur, et fluctus decimus
fieri maximus dicitur. § Decumanus
o decimanus, nel senso di
enorme, deriva da decem, forse perché il numero dieci era considerato sacro
dai Pitagorici.
[32] Una gran confusione!
Nell'edizione latina curata da Jacques Daléchamps (1587) questa pianta
suona Galedragon e a bordo
pagina troviamo il suo equivalente Gallidraga,
mentre nel titolo di questo capitolo sta scritto de galedrago. Nell'edizione curata da Johannes Harduinus
(1685) suona solamente Gallidraga
e nella relativa nota si legge che forse corrisponde alla terza dipsacos
di Rembert Dodoens, ossia la Virga Pastoris da lui stesso raffigurata sotto
il nome di Dipsacus tertius
nel
suo Stirpium historiae pemptades
sex (1583 - V,16 De
Dipsaco) dove afferma che non senza motivazioni (non temere)
corrisponde al Galedragon di Plinio (tratto da Senocrate) e che ha delle
infiorescenze rotondeggianti delle dimensioni di una noce. Anche nel
testo latino che accompagna la traduzione francese di Émile Littré (1850)
suona solamente Gallidraga
(come in altre edizioni più recenti) e la pianta viene identificata con il Dipsacus
pilosus L.
. § Impossibile trovare una parola greca che suoni più o
meno galedragon. § Ecco il testo di Plinio tratto da un'edizione
contemporanea (2002) di Naturalis historia XXVII,89:
Gallidragam vocat Xenocrates leucacantho similem, palustrem et spinosam,
caule ferulaceo, alto, cui summo capite inhaereat simile ovo.